1. KRÓTKA HISTORIA KLASZTORU
Zobacz także: Karmelitańskie kresy.
Promotorem i dobrodziejem fundacji w Wilnie przy Ostrej Bramie był Ignacy Dubowicz, radny miasta. Po uzyskaniu zgody na nią od biskupa Eustachego Wołłowicza (2 grudnia 1624) i zdobyciu odpowiednich nieruchomości, karmelici bosi przybyli do Wilna na stały pobyt 29 września 1626 roku. Najpierw zbudowali drewniany kościół poświęcony 25 stycznia 1627 roku. Po uzyskaniu odpowiednich placów wybudowano w latach 1633-1654 murowany kościół, konsekrowany 15 października 1654 roku przez Jerzego Tyszkiewicza, biskupa wileńskiego, pod wezwaniem św. Teresy od Jezusa. Fundatorami kościoła byli podkanclerzy litewski Stefan Pac z małżonką Anną Marią Ancillą Rudominówną Dusiatycką. Architektem według M. Morelowskiego był Constantino Tencalla. W 1668 roku magistrat miasta oddał karmelitom bosym pod opiekę obraz Matki Bożej na Ostrej Bramie, pozwalając wybudować kaplicę na bramie miejskiej. Karmelici bosi jako zakon maryjny zaczęli rozszerzać nabożeństwo do Matki Bożej Ostrobramskiej. Z biegiem lat powstało tutaj główne sanktuarium pielgrzymkowe na całą Litwę. W klasztorze w XVIII wieku mieściła się kuria prowincjalna prowincji św. Kazimierza oraz dom studiów dla kleryków. Decyzją cara rosyjskiego klasztor karmelitów bosych został skasowany w roku 1844. Kościół św. Teresy z Ostrą Bramą oddane zostały pod administrację diecezjalnego duchowieństwa.
Klasztor karmelitów bosych pw. św. Teresy od Jezusa w Wilnie
na fotografii z lat trzydziestych XX wieku.
Ołtarz główny w kościele karmelitów bosych pw. św. Teresy od Jezusa
w Wilnie na fotografii z lat trzydziestych XX wieku.
W okresie międzywojennym zakon podjął starania o zwrot swojej własności. 25 marca 1931 roku karmelici bosi otrzymali od władz państwowych część, a następnie całość zabudowań klasztornych. Zaś 17 grudnia 1935 r. zawarto umowę z arcybiskupem Romualdem Jałbrzykowskim, dotyczącą zwrotu zakonowi kościoła i Ostrej Bramy. Na mocy tej umowy zatwierdzonej przez Stolicę Apostolską 31 stycznia 1936 roku karmelici bosi objęli w posiadanie swoje (dawne) własności. W latach 1933-1939 w klasztorze odbywały się studia filozoficzne. 26 marca 1942 roku okupanci niemieccy uwięzili zakonników w więzieniu na Łukiszkach, a następnie skierowano ich do obozu pracy w Szałtupiu. W tym czasie kościołem administrował ksiądz Bielawski. Po wyzwoleniu Wilna przez Armię Czerwoną zakonnicy musieli wyjechać do Polski. Administratorem kościoła św. Teresy został ojciec Andrzej Gdowski. Po jego śmierci w roku 1948 księża litewscy objęli w administrację kościół wraz z Ostrą Bramą.
2. OBSZERNA HISTORIA KLASZTORU
Benignus Wanat OCD, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605-1975, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1979, s. 280-300. Do pobrania.
BW073. HISTORIA ARCHIWUM
W Archiwum Prowincji zespół klasztoru wileńskiego ograniczał się w XVII wieku zaledwie do kilkunastu jednostek. Samo zaś archiwum klasztorne było bogate w przywileje królewskie, zapisy, akta prawne, księgi klasztorne i dokumentację dotyczącą cudownego obrazu. Świadczy o tym choćby historia klasztoru.
W zespole klasztoru wileńskiego w Archiwum Prowincji znajdowały się w 1694 roku następujące jednostki:
1. „Fundatio conventus Vilnensis cum aliquibus epistolis eandem fundationem concernentibus.
2. Munimenta varia eiusdem conventus.
3. Pro cancellariatu Ducis Radziwili et donationibus fundi ad construendum monasterium.
4. Copia licentiae ab episcopo fundandi conventum vilnensem.
5. Exemplar epistolae Serenissimi Regis ad cardinalem Barbarinum circa fundationem monialium Wilnae.
6. Inventarium vilnensis conventus.
7. Epistola Domini vicecancelarii Pac in causa fundationis monialium vilnensium”.
Z powodu braku inwentarzy Archiwum Prowincji nie wiadomo czy zespół klasztoru wileńskiego wzbogacił swój zasób do roku 1730. W roku 1731 została utworzona semiprowincja litewska pod wezwaniem św. Kazimierza. Zgodnie z konstytucjami trzeba było też dla niej utworzyć archiwum. Archiwum to prawdopodobnie znajdowało się w Wilnie lub w Grodnie. Z Archiwum Prowincji Litewskiej nie pozostało do naszych czasów ani śladu. Natomiast zasób klasztoru wileńskiego możemy jeszcze dziś ustalić na podstawie istniejących źródeł. Wraz z kasatą domu zakonnego przy Ostrej Bramie sporządzono dokładny inwentarz (z dnia 14 czerwca 1844 roku) zatytułowany: „Opisanie kościoła, klasztoru i kaplicy Matki Boskiej Ostrobramską nazwaney ze wszelkiem zabudowaniem do Karmelitów Bosych wileńskich należących”. W inwentarzu tym na kartach 31-34 znajduje się wykaz ważniejszych dokumentów klasztoru wileńskiego. Z uwagi na ich doniosły walor historyczny, przytaczamy je tutaj w całej rozciągłości.
„Papiery do tamtejszej fundacji należące:
1. 1605, xbra 12. Kopia partykularna bulli Pawła V, dozwalającej Karmelitom Bosym fundować się w różnych królestwach y prowincjach za zezwoleniem biskupów.
2. 1624, 2 xbra. Pozwolenie biskupa wileńskiego Eustachego Wołłowicza na ufundowanie się karmelitów bosych w Wilnie, w autentyku.
3. 1625, 31 Jan. Prawo przedażne Anny z Dybowiczów i Krzysztofa Radomskich Leonowi Sapiezie na kamienicę przy Ostrej Bramie, która w zabudowanie klasztorne poszła.
4. 1626, 21 – List autentyczny
Ignacego Dubowicza do prowincjała karmelitów bosych donoszący
o skupieniu kamienic na ufundowanie kościoła i klasztoru.
5. 1626, 31 – Prawo przedażne Eudoxii Kołożenki y Hrehorowej Grekowiczówny na część kamienicy przy Ostrej Bramie dla fundacji klasztoru.
6. 1626, 26 marca. Prawo przedażne Zenobii Arystowiczowey na część kamienicy przy Ostrej Bramie dla ufundowania klasztoru oo. karmelitów bosych.
7. 1626, 3 Apr. Prawo przedażne Antoniowey Zegalińskiej na część kamienicy przy Ostrej Bramie.
8. 1626, 8 maja. Prawo wieczyste darowane Leona Sapiehi na kamienice karmelitów bosych dane.
9. 1626, 14 8bra. Prawo przedażne Antoniego Kulasy y Szymona Czaplińskiego na 4-tą część kamienicy pod Ostrą Bramą karmelitów bosych wydane na extrakcie.
10. 1626, 11 8bra. Prawo przedażne bazylianów wileńskich, Maryny, Bogdana Zakrzewskiego, Szymona Krassowskiego y dalszych sukcessorów karmelitów bosych na kamienicę przy Ostrej Bramie Janoiwiczowską zwane wydane.
11. 1628, 26 Jan. Prawo przedażne Pawła Iwanowicza y Anny Przerówny na kamienicy w zaułku Ostrobramskim Aleksandrowi Hurce dane.
12. 1628, 22 Febr. Prawo przedażne Kuzmy Hrehorowicza na kamienicę przy Ostrej Bramie Albrychtowi Naruszowiczowi dane.
13. 1629, 16 Marti. Prawo przedażne od Naruszewiczów na dom pod Ostrą Bramą karmelitów bosych wydane.
14. 1629, 19 Junii. Prawo przedażne na kamienicę pod Ostrą Bramą od Hurki karmelitom bosym dane.
15. 1632, 14 8bra. Wypis z ksiąg burmistrz. na uznanie przedaży połowcy kamienicy Paszkiewiczowskiey karmelitom bosym daney.
16. 1633, 28 Apr. Dozwolenie Magistratu wileńskiego zająć sążeń ulicy pod mury kościoła.
17. 1633, 23 Julii. Aprobata Władysława IV, króla polskiego, ugodliwego dokumentu karmelitów bosych z przesławnymi mnichami o dom Paszkiewiczowskim nazwany, na miejscu którego jest teraz część klasztoru y ich dziedziniec.
18. 1635, 20 Junii. Dekret komisarski ze zgodą Magistratu, dozwalający karmelitom bosym zrobić bramę od Bramy Subocz, na co trzy sążni ulicy przydany.
19. 1635, 28 – Dar tegoż Magistratu tey części ziemi, za listem króla Władysława IV, Marca 20 tegoż roku pisanym uczyniony.
20. 1635, 24 Aug. Rozkaz króla Władysława IV Magistratowi wileńskiemu dany o wyznaczenie miejsca na bramę do klasztoru Karm. Bos.
21. 1635, 24 Aug. Potwierdzenie tegoż króla pozwolenia karmelitów bosych ulicy mieyskiej trzy sążni.
22. 1635, 5 xbra. Dekret komisarski wyznaczający plac na bramę od ulicy Subocz.
23. 1637, 13 Febr. Prawa przedażne na kamienicę od Ignacego Dubowicza karmelitom bosym dane.
24. 1637, 13 Febr. Toż samo prawo w egzemplarzu drugim.
25. 1637, 26 Apr. Przywilej autentyczny króla Władysława IV, potwierdzający testament Ignacego Dubowicza karmelitom bosym służący.
26. 1637, 27 – Kopia przywileju króla Władysława IV, potwierdzającego uczyniony fundusz y zapisy Ignacego Dubowicza dla karm. bos. wil.
27. 1638, 31 xbra. Przywilej autentyczny króla Władysława IV na darowaną oo. karmelitom bosym w Wilnie przy Imbarach położoną kamienicę przez Ignacego Dubowicza z libertacją.
28. 1640, 18 Aug. Kopia testamentu Jana Dubowicza w Rzymie zmarłego.
29. 1644, 21 Mar. Zrzeczenie się w sądzie burm. radzieckim wileńskim przyznana przez Mikołaja y Apolonię z Bundzików na karmelitów bosych części domu Bandzikowskiego, która na kościół zajęta została.
30. 1644, 28 – Przywilej króla Władysława IV na prośbę Magistratu wileńskiego oznaczający miejsce karmelitom bosym na budowanie się.
31. 1644, 15 9bra. Dar Magistratu wileńskiego potrzebny części ziemi do budowania się stosownie do poprzedniego przywileju króla.
32. 1645, 16 Jan. Przywilej autentyczny Władysława IV na darowaną karmelitom bosym kamienicę w Wilnie przy Imbarach przez Ignacego Dubowicza.
33. 1649, 7 Maii. Potwierdzenie autentyku Jana Kazimierza powyższego przywileju Władysława IV.
34. 1654, 15 9bra. Konsekracja kościoła wileńskiego Karmelitów Bosych, autentyk na pergaminie wydany przez Jerzego Tyszkiewicza, bpa wil.
35. 1657, 16 Julii. Testament Stefana Dubowicza zapisujący karmelitom bosym kram (w tey samey kamienicy) przy Imbarach.
36. 1666, 25 Maja. Kwietacya metropolity ruskiego z odebrania swey należności od Pani Dubowiczowey burmistrzowey wileńskiey.
37. 1669, 27 9bra. Przywiley autent. magistratu wileńskiego na kamienicę Dubowiczowską.
38. 1676, 24 Marca. Prawo przedażne od Zenobii Kołyżanki karm. bosym wydane na część domu pod Ostrą Bramą.
39. 1683, 21 Jan. Przywiley Jana III karm. bosym dany na wolne spuszczanie drew Wilią.
40. 1698, 20 Maja. Przywiley Augusta II na spławienie Wilią drew y budynkowego drzewa karmelitom y karmelitankom bosym dany.
41. 1698, 15 Julii. Aktykacya przywileju królewskiego w Trybunale koła Compositi Judicii na spławienie drzewa.
42. 1708, 16 Jan. Przywiley Stanisława I karmelitom bosym y karmelitankom dany na zrobienie duktu wody z krynic Węgier.
43. 1744, 14 9bra. Konfirmacya przywileju przez Augusta III uczyniona na spust drzewa.
44. 1745, 1 Junii. Aktykacya owego przywileju królewskiego na spławienie drzewa.
45. 1748, 19 Aug. Dekret Trybunalski wzbraniający Żydom przechodzić przez Ostrą Bramę.
46. 1773, 5 Apr. Breve Clementis 14 nadające odpusty zwiedzającym z dewocyi kaplicę Ostrobramską, na pergaminie.
47. 1773, 5 Apr. Breve tegoż ojca świętego nadające Indulgencye Bractwa Opieki Matki Boskiey do kaplicy Ostro Bramskiey należącemu.
48. 1825, 4 Maja. Dekret Wileńskiego Rzymsko-Katolickiego Konsystorza, w sprawie kaplicy Ostrobramskiey ze szpitalem św. Jakuba o karbonę.
49. 1825, 4 Maja. Plik należących papierów do Ostrej Bramy, a mianowicie, trzy objawienia doznania cudów y korespondencya z policyą o wzbronienie Żydom przeyścia przez tęż bramę.
50. 1825, 4 Maja. Plik kwitów z opłaty do katerniczey Kommissyi y do Dumy z N. klasztornego”.
Obok dokumentów dotyczących całego klasztoru, archiwum posiadało dokumentację Bractwa św. Józefa.
1. „1669, 21 Maja. Brewe Klemensa IX dozwalające wprowadzić do kościoła wileńskiego Karmelitów Bosych Bractwo św. Józefa, na pergaminie w autentyku.
2. 1669, 9 7bra. Akceptacja poprzedniego breve Klemensa IX przez Aleksandra Sapiehę Biskupa wileńskiego, uczyniona y wydana w autentyku.
3. 1683, 27 Maja. Breve Apostolicum Innocentego XI nadające dla Braci y Sióstr Bractwa św. Józefa w tym kościele odpusty, na pergaminie w autentyku.
4. 1779, 30 Apr. Breve Apostolicum Piusa VI nadające dla Bractwa w tym kościele św. Józefa nowe odpusty, na pergaminie w autentyku.
5. 1821, 23 Aug. Oblig na sumę Bracką Rub. Sr. 150, przez Jana Hołubowicza, obywatela miasta Wilna wydany, a Julii 12 dnia 1827 do akt Magistratu wileńskiego wniesiony, między papierami Brackimi pod dniem 1 junii tego roku za Nr 6695 wydany składa się.
6. 1821, 10 xbra. Oblig na sumę Bratską [!] na rubli srebr. 150 przez zeszłego Karola Jelskiego, z pieczętarstwem Jana y Kazimierza synów jego i teraźniejszych dziedziców domu wydany, a 12 Julii 1827r. do akt Magistratu wileńskiego wniesiony, między papierami nie znajduje się [!] i zalega na tym domie procent 6 za lat 9, rubli srebr. 81.
7. 1834, 18 Apr. Dekret exdywizorski funduszów Prezydenta Adolfa Święcickiego…
8. 1835, 21 Junii. Oblig na r. sr. 60 przez Andrzeja i Krystynę Suczewskich wydany, nieupewniony i bez ewikcji…
9. 1838, 26 Apr. Oblig na sumę Bratską [!] rubli sr. 150 przez starozakonnego Joviela Bekera obywatela miasta Wilna wydany i tegoż dnia do akt Magistratu wileńskiego wniesiony…
10. 1839, 23 – Oblig na sumę fundusz. bratską [!] rubli sr. 150 przez podchorążego wojsk rosyjskich obywatela miasta Wilna Tomasza Matussewicza wydany, a maja 10 tegoż roku do akt Magistratu wileńskiego wniesiony.
11. 1844, 19 maja. Na N. 95 przy raporcie X. Prowincjała Karmelitów Bosych Samuela Czepana do tutejszego Konsystorza, suma bratska w klasztorze Ostrobramskim dotychczas będąca i prezentowana rubli sr. 150 odesłaną została, rewers z przyjęcia jeszcze nie wydany.
12. Bez daty księga Bratstwa [!], in folio zielono oprawna, zawierająca opisanie obrazu św. Józefa, cudów Jego, przywilejów czyli Brevium Apost, na wprowadzenie Bratstwa [!] tego i nadania odpustów, funduszów i czynności sessyjnych bratskich [!].
13. 1669, 9 7bra. Księgi Bratskie [!] podobnież oprawione in folio zawierające elekcje Bratskich [!] urzędników i przyjmowanych do Bratstwa[!].
14. 1677, 29 Marca. Kilka ksiąg przychodów i rozchodów partykularne i ogólne.
15. 1677, 29 Marca. Pięć plików papierów processowych z debitorami – nienaznaczonych”.
Powyższe dokumenty znajdowały się w archiwum klasztornym w chwili jego kasaty. Wraz ze wszystkimi rzeczami wyszczególnionymi w inwentarzu przejęte zostały przez duchowieństwo diecezjalne. Inwentarz nie wspomina o klasztornych księgach urzędowych, stanowiących pokaźny zasób archiwum. Prawdopodobnie te księgi musiały być zabrane przez ostatnich karmelitów bosych, mieszkających prywatnie w Wilnie. Z chwilą ich śmierci powędrowały do archiwów i bibliotek publicznych albo prywatnych. Według stanu bibliotek z 1939 roku w archiwach i bibliotekach wileńskich znajdowały się następujące księgi o proweniencji karmelitańskiej.
W Archiwum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, w dziale A, były rękopisy:
1. Rps nr 109, bez tytułu. Kronika OO. Karmelitów Bosych św. Teresy w Wilnie. Zaczyna się od słów: „Erectio fundationis Vilnensis”. Kronika obejmuje dzieje klasztoru od 1626 do 1780 roku. Kart 225, stron 450 in 4-o. Kronikę przepisał w 1924 roku ojciec Jan Kanty Osierda w czytelni Biblioteki Jagiellońskiej. Odpis znajduje się w Archiwum Prowincji sygn. AKO 1.
2. Rps 110. „Breve historicum Carmelit[arum] Discalceat[orum] Provinciae Lituanae sub titulo et tutela S. Casimiri Acta Religiosa, tragicos eventus, revolutiones temporum, principium gesta, facta, clades et plurima promiscua referens, per P.F. Martinum a Praesentationae B-mae V. Mariae eiusdem Provinciae professum, ab anno abreviati in Carne Dei MDCCXXXVII [do 2 czerwca 1769] temperato calami stylo connotatum”.
3. Rps 112, „Liber mortuorum” conventus S. Teresiae Carmelitarum Discalceatorum Vilnae ab anno 1720 ad 1756. In 16-o.
W Bibliotece Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie znajdowały się Carmelitana:
1. Rps 4077, „Liber acceptae et expensae ab 1685 ad 1707”.
2. Rps 4084, „Regestr apparatów w zakrystycy Carm. Discalceat. anno 1668 Janu. 26 die Conventu Vileńskiego”.
3. Rps 4361, „Liber visitationum Patrum Carmelitarum Discalceatorum, Conventus Vilnensis, ab anno Domini 1627 [ad 1788]”.
4. Rps 3974, „Raport Xięży Karmelitów Bosych o klasztorach w Dyecezji wileńskiey położonych dnia 10 listopada 1804 roku”.
W Archiwum Kapitulnym w Wilnie:
1. „Acta capituli vilnensis”, Tomus XV.
W Archiwum Kurii Metropolitalnej, w dziale: Wilno – Ostra Brama, t. III:
1. „Kopii z protokołu czynnościów byłey Litewskiey szpitalney komissyi”.
2. Raport księdza Izydora Gintowta, definitora i spraw prokuratora z dn. 2 stycznia 1825 roku, prośba księdza Józefa Bohdanowicza, prokuratora szpitalów wileńskich z dn. 4 kwietnia 1825 roku.
3. „Uwagi wizytatorskie o kościele i klasztorze XX. Karmelitów Bosych przy Ostrej Bramie w Wilnie 1828 Ru Nr-o 392”.
4. „Opisanie kościoła, klasztoru i kaplicy Matki Boskiej Ostrobramską nazwaney ze wszelkim dalszem zabudowaniem do Karmelitów Bosych wileńskich należących (z 1844 roku). Wilno, Ostra Brama t. II”.
W Archiwum Miejskim w Wilnie:
1. Księgi rachunkowe przychodu i rozchodu z lat: 1659 (vol. 4), 1663 (vol. 7), 1726 (vol. 78), 1730 (vol. 82), 1745 (vol. 147), 1762 (vol. 223).
2. „Sprawa o kradzież drogocennych ozdób z obrazu N. Maryi Panny Ostrobramskiej z 1844 r.”, Nr 1752.
W zbiorach prywatnych J. Remera:
1. „Liber sacrorum conventus vilnensis Anno Domini 1682 inchoatus [ad 21 lipca 1715]”.
2. „Regestr expensowy Ostrobramski” od 1781 do 1821 roku. Rękopis został przekazany do zbiorów prof. dra Mariana Morelowskiego, prof. historii sztuki w Wilnie. Po wojnie przewieziony został do Wrocławia. Rodzina Morelowskich z kolei przekazała rękopis do Archiwum Prowincji w Czernej w lipcu 1965 roku.
W Archiwum Księży Misjonarz w Wilnie:
1. „Acta domus a principio fundationis”.
Zespół obecny klasztoru wileńskiego składa się z akt rewindykacji klasztoru oraz kilku odpisów ważniejszych jego ksiąg. W 1959 roku ojciec Sylwester Gleczman przywiózł z Wilna dwa oryginalne dokumenty:
1. Breve Klemensa XIV nadające odpusty Bractwu Opieki Matki Boskiej przy kaplicy Ostrobramskiej z 5 kwietnia 1773 roku, na pergaminie.
2. Papież Pius XI przez dekret Kongregacji Konsystorialnej zatwierdza ugodę Zakonu z Romualdem Jałbrzykowskim, arcybiskupem wileńskim, w sprawie restytucji kościoła i sanktuarium Ostrej Bramy w Wilnie.
Benignus Wanat OCD