HISTORIA ARCHIWUM

Prymas Polski kard. Stefan Wyszyński w imieniu Episkopatu Polski w 1959 roku wydał zarządzenie, aby na 1000-lecie Chrztu Polski uporządkować i zinwentaryzować wszystkie archiwa kościelne, zarówno diecezjalne, jak i zakonne, a także polecił zorganizować specjalne szkolenia dla kościelnych archiwistów na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, aby właściwie przygotować wyznaczone osoby do tego rodzaju pracy. Realizując te wytyczne, przełożony prowincjalny Polskiej Prowincji Karmelitów Bosych, o. Anzelm Gądek, skierował na to szkolenie o. Benignus Józefa Wanata OCD. Zajęcia odbywały się pod kierunkiem specjalistów z różnych ośrodków naukowych Polski w latach 1960-1961 i 1967. Oprócz tego Rada Prowincjalna Polskiej Prowincji OCD, obradująca 22 października 1960 roku w Wadowicach, erygowała Archiwum Prowincji przy istniejącym Archiwum Klasztoru w Czernej, z jednym wspólnym zasobem archiwalnym, oraz mianowała archiwistą Prowincji o. Benignusa od Chrystusa Króla – Józef Wanata OCD, polecając mu zorganizowanie, uporządkowanie i zinwentaryzowanie Archiwum Prowincji oraz udostępnianie zbiorów do celów naukowych.

Archiwista rozpoczął realizację powierzonych mu zadań od zdobycia odpowiedniego pomieszczenia dla Archiwum Prowincji. Z trudem udało się przekonać kapitułę konwentu czerneńskiego do odstąpienia sali gościnnej na piętrze, naprzeciw drzwi wejściowych do refektarza. Następnie kapituła wyraziła zgodę na przepierzenie wysokiego holu przy furcie klasztornej i uzyskane w ten sposób górne pomieszczenie przeznaczono na magazyn archiwalny. Prace adaptacyjne i wyposażenie archiwum (metalowe regały do magazynu, zaszklone szafy na pomoce naukowe do pracowni) wykonano na koszt Prowincji.

Kolejnym zadaniem Archiwisty była koncentracja urzędowych akt z Kurii Prowincjalnej z Warszawy (21.01.1961) oraz  tych, które były przechowywane w klasztorze w Krakowie przy ul. Rakowickiej 18. Za zgodą przełożonego prowincjalnego, o. Waleriana Ryszki, przejęto (13.04.1961) zdeponowane w Wydawnictwie Karmelitów Bosych w Krakowie, pod opieką o. Apoloniusza Godynia, akta z archiwów klasztornych we Lwowie i w Przemyślu. Ponadto z biblioteki prowincjalnej w Krakowie zostały przejęte akta personalne III Zakonu Karmelitańskiego z okresu działalności o. Alfonsa Mazurka, dyrektora Świeckiego Karmelu, akta personalne zmarłych zakonników i akta seminarium teologicznego. Od o. Waleriana Ryszki, prowincjała, archiwum otrzymało akta szkaplerzne z okazji 700-lecia Szkaplerza Karmelitańskiego i ankietę dotyczącą kultu Matki Bożej Szkaplerznej i św. Józefa, przeprowadzoną we wszystkich parafiach na terenie Polski, oraz jego zbiory fotografii ze wszystkich konwentów i klasztorów oraz domów zakonnych Karmelitanek Dzieciątka Jezus. M.  Maria Józefa od Jezusa (Eleonora Müller), przeorysza Klasztoru Karmelitanek Bosych przy ul. Łobzowskiej w Krakowie, celem zrekonstruowania dawnego archiwum Karmelitanek Bosych w Wilnie, przekazała dawną kronikę klasztoru z XVII i XVIII w., księgę profesji i akt kapituły domowej. Również m. Anzelma Ostrejko, przeorysza Klasztoru Karmelitanek Bosych w Kielcach, przekazała do archiwum kilka rękopisów z XVIII wieku, zabranych na fundację klasztoru w Wilnie z Krakowa – Wesołej w okresie międzywojennym oraz z tegoż czasu kronikę klasztoru, zaś m. Maria Anna Stablewska, przeorysza Klasztoru Karmelitanek Bosych w Krakowie przy ul. Kopernika, przekazała o. Benignusowi trzy portrety dawnych karmelitów bosych: o. Dominika a Jesu Maria Ruzzola (1559-1630), o. Mikołaja Opackiego (1595-1627) i o. Jerzego Brzostowskiego (1648-1721)*. Także m. Maria Bronisława Lotycz, przeorysza Klasztoru Karmelitanek Bosych w Przemyślu, przekazała stary portret z XVII w. o. Konstantego Giżyckiego (1617-1687)**. Z kolei o. Honorat Czesław Gil przekazał z Lublina (kwiecień 1961) księgi z dawnego archiwum Sióstr Karmelitanek Dawnej Obserwancji z Dubna, zwanych też soretankami lub popularnie karmelitankami trzewiczkowymi, które po kasacie swojego klasztoru w 1890 roku przeniosły się do Klasztoru Benedyktynek w Sandomierzu, a następnie do Łomży. O. Rafał Kalinowski prowadził korespondencję z ostatnią karmelitanką – m. Jadwigą Zielińską i był zainteresowany ich archiwum. W okresie międzywojennym, już po śmierci karmelitanek, Siostry Benedyktynki z Łomży przekazały ich archiwum Karmelitom Bosym w Lublinie.

Sam Archiwista przywiózł z Poznania (02.05.1961) zbiór akt, albumów i notatek po śmierci br. Joachima Godynia, a następnie z Lublina (10.07.1961) – Liber acceptarum conventus lublinensis ab anno 1918, personalia o. Ireneusza Oskwarka, akta rewindykacji klasztoru i resztę akt Klasztoru Sióstr Karmelitanek z Dubna. O. Sykstus Adamczyk przysłał maszynopis życiorysu Sł. B. Rafała Kalinowskiego oraz jego przekład – dokonany przez Wandę Gebel – na język francuski, zaś o. Konstanty Patecki, dyrektor Niższego Seminarium w Wadowicach, przekazał 11 i 27 lipca 1961 roku archiwalia szkoły z okresu międzywojennego i powojennego do 1952 roku (w tym kroniki, akta personalne, urzędową korespondencję, dzienniki ustaw, katalogi ocen, dzienniki lekcyjne, akta drużyny harcerskiej).

Klasztor karmelitów bosych w Czernej, gdzie w latach 1960-2012
mieściło się archiwum prowincji.

Poszukując archiwaliów z dawnych konwentów, o. Benignus Wanat znalazł w dziale niezinwentaryzowanych rękopisów Biblioteki Kapitulnej na Wawelu kronikę i księgę akt kapituły Klasztoru z Wiśniowca na Wołyniu oraz księgę akt kapituły i kopiariusz dokumentów i przywilejów Stolicy Apostolskiej Klasztoru w Berdyczowie; kustosz biblioteki, ks. prałat dr Kazimierz Figlewicz, w ramach rewindykacji przekazał je wspaniałomyślnie do zbiorów Archiwum Prowincji Karmelitów Bosych jako dawną ich własność. Z magazynu tejże biblioteki Archiwista Prowincji otrzymał 24 i 28 lipca 1961 roku ok. 600-700 starodruków, pochodzących z dawnego, skasowanego przez Austrię Klasztoru Świętych Michała Archanioła i Józefa na Podzamczu w Krakowie (obecnie Muzeum Archeologiczne). Książki te leżały bez właściwej opieki od czasu kasaty klasztoru; były bardzo zawilgocone i podniszczone przez korniki. Dzięki uprzejmości ks. prałata Karola Kozłowskiego i ks. infułata Kazimierza Figlewicza wynajętą furgonetką udało się je przewieźć do klasztoru w Czernej. Dzięki uprzejmości o. Michała Wojnarowskiego, kierownika Archiwum Klasztoru Karmelitów na Piasku w Krakowie, o. Benignus Wanat odzyskał cenne dokumenty i kroniki dawnych konwentów we Lwowie, w Zagórzu i w Warszawie. O. Otto Filek przekazał do archiwum kilka rękopisów, starych obrazków, stare teksty ascetyczne i akta personalne kilku zmarłych zakonników. Z antykwariatu przy ul. Sławkowskiej udało się nabyć w 1964 roku, w zamian za starodruk Jakuba Hauera Ekonomika, rękopis ze zbiorów hr. Pusłowskiego Acta capituli visnicensis Salvatoris Carmelitarum Discalceatorum a. D. 1630, die 26 Maii [usque ad annum 1782]. O. Szczepan T. Praśkiewicz, generalny sekretarz misji Zakonu, po kanonizacji św. Rafała Kalinowskiego przekazał z Rzymu do Archiwum Prowincji oryginalne pisma Świętego, a o. Honorat Gil, wicepostulator, wszystkie akta dotyczące jego procesu beatyfikacyjnego i kanonizacyjnego.

Do pracowni naukowej archiwum wypożyczone zostały z biblioteki konwentu w Czernej: pomoce naukowe, słowniki, opracowania źródłowe do historii Zakonu i konwentów, starodruki berdyczowskie, stare konstytucje Zakonu, relacje nuncjuszy, herbarz Okólskiego, kroniki karmelitanek bosych wydane przez o. Rafała Kalinowskiego, Analecta i Acta Ordinis, Historia Generalis Ordinis Carmelitarum Discalceatorum (t. I-II, Romae 1668-1671), Ozdoba i Obrona Ukraińskich krajów… (Berdyczów 1767), Klejnoty stołecznego miasta Krakowa (Hyacent Pruszcz, Kraków 1747), Speculum Carmelitanum…  (Daniel a Virgine Maria, t. I-II, Antverpiae 1680),  Liber beneficiorum (Joannes Długosz, Cracoviae 1864),  Ozdoba Karmelu Zakonnego… (Filip od Trójcy Świętej OCD, Lublin 1746, Kraków 1747) i inne.

W ramach przeprowadzonej kwerendy w państwowych i kościelnych archiwach oraz w bibliotekach na terenie Polski i w Archiwum Generalnym Karmelitów Bosych w Rzymie zostały zamówione i zakupione mikrofilmy akt, rękopisów i dokumentów dotyczące historii Prowincji Karmelitów Bosych i poszczególnych konwentów na terenach polskich (w sumie 15428 klatek).

Do pracowni naukowej były na bieżąco zakupywane w księgarniach pomoce naukowe, książki związane z historią Karmelu, monografie, przewodniki, katalogi rękopisów bibliotecznych oraz archiwów państwowych i kościelnych. O. Walerian Ryszka przekazał do niej, ze zbiorów biblioteki Niższego Seminarium, Bibliografię polską Karola Estreichera (Kraków 1870)***, a o. Apoloniusz Godyń, za zgodą przełożonego prowincjalnego – o. Waleriana Ryszki, odstąpił z wydawnictwa przedwojenną Encyklopedię kościelną. Sprowadzono też z Kurii Generalnych Karmelitów Bosych i Karmelitów z Rzymu źródłowe pozycje dotyczące historii Zakonu, m.in. Acta Capitulorum Generalium Ordinis Fratrum B. V. Mariae de Monte Carmelo (ed. G. Wessels, 2 t., Roma 1912-1934), Analecta Ordinis Carmelitarum (Romae 1909…), Analecta Ordinis Carmelitarum Discalceatorum (Romae 1926…), książki wydawane w Rzymie w serii Monumenta Historica Carmeli Teresiani. Dla pracowni naukowej zaprenumerowane Polski Słownik Biograficzny oraz Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, a także Katalog zabytków sztuki w Polsce.

Zasadnicze porządkowanie akt i ich podział na poszczególne zespoły miały miejsce w 1961 roku. Archiwista zawarł umowę z Antonim Lauerem, introligatorem przy ul. Halickiej 15 w Krakowie, na oprawę akt i rękopisów oraz drukowanych książek dla Archiwum Prowincji w Czernej. Co dwa tygodnie ułożone akta w porządku rzeczowo-chronologicznym były zawożone do Krakowa na ul. Rakowicką 18. Ze względu na brak środków lokomocyjnych Archiwista nosił je pieszo do stacji kolejowej w Krzeszowicach i następnie zawoził je pociągiem do Krakowa. Tam spotykał się z introligatorem, wypłacał mu należność za wykonane prace, odbierał oprawione akta i w ten sam sposób powracał do konwentu w Czernej. W sumie zostało oprawionych w półpłótno żaglowe ok. 200 jednostek akt oraz drugie tyle książek drukowanych mniejszego formatu.

Biblioteka klasztoru w Czernej w latach czterdziestych XX wieku.

Po uporządkowaniu akt oraz po ich podziale na poszczególne działy i zespoły nastąpiła inwentaryzacja w poszczególnych działach i zespołach, trwająca do 1966 roku****. W tymże roku Rada Prowincjalna wyznaczyła Archiwiście obowiązki magistra kleryków i pierwszego radnego konwentu Niepokalanego Poczęcia NMP w Krakowie oraz ponowiła także posługę archiwisty Prowincji, z obowiązkiem dojeżdżania do Czernej celem udostępniania akt badaczom naukowym. Po trzech latach Kapituła Prowincjalna powierzyła mu z kolei urząd przeora konwentu w Czernej (1969-1972), z równoczesnym obowiązkiem archiwisty prowincjalnego. W tym czasie trwało przygotowywanie Katalogu Archiwum Prowincji w maszynopisie. Kolejna Kapituła Prowincjalna wybrała o. Benignusa Wanata na przeora konwentu w Lublinie, z obowiązkiem opieki nad Archiwum Prowincji (1972-1975); w tym okresie przyjeżdżał on raz w miesiącu na dwa do trzech dni do pracy w archiwum. Po upływie kolejnych trzech lat powierzono mu obowiązki magistra kleryków w Wyższym Seminarium Teologicznym OCD w Krakowie wraz z obowiązkiem kontynuowania opieki nad Archiwum Prowincji. Obowiązki te pełnił przez trzy kadencje (1975-1984). Oprócz prac formacyjnych i duszpasterskich w kościele, podjął także studia doktoranckie, ukończone obroną rozprawy doktorskiej na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie w 1982 roku, a po odbyciu na tej samej uczelni kolokwium habilitacyjnego w 1984 roku, uzyskał stopień doktora habilitowanego. Kapituła Prowincjalna w tymże roku powołała go na urząd przełożonego prowincjalnego, który godził z obowiązkami dydaktycznymi (z zakresu sztuki kościelnej) na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, dojeżdżając z Warszawy co dwa tygodnie na zajęcia, najpierw na pół etatu, a od 1993 roku na pełny etat. Zajęcia na uczelni wymagały prowadzenia pracy naukowej w postaci badań i publikowania opracowanych artykułów i książek oraz prowadzenia seminariów magisterskich i doktoranckich. Podstawą tej pracy była dobrze wyposażona pracownia naukowa w Archiwum Prowincji w Czernej. Dzięki temu powstało kilkadziesiąt artykułów i kilkanaście książek. O. Benigus Wanat prowadził prace naukowo-dydaktyczne na stanowisku kierownika katedry nowożytnej sztuki kościelnej na Wydziale Historii Kościoła do 2008 roku.

Ze względu na utrudniony dostęp do Czernej, z zasobów i zbiorów Archiwum Prowincji korzystało rocznie tylko ok. 20 osób. Mniej więcej taka liczba korzystała ze zbiorów drogą korespondencji pocztowej i elektronicznej.

Opracowany Katalog Archiwum został wydany w latach 1998-1999, w dwóch tomach, na małej poligrafii, z okazji zbliżającego się jubileuszu 2000 lat od Narodzenia Pana Jezusa, przez Kurię Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych, staraniem o. Wiesław Kiwiora, ówczesnego przełożonego prowincjalnego. Zaplanowany był również III tom, mający objąć jeszcze ok. 700 rękopisów z działu zbiorów spuścizny zakonników, w tym liczne kazania od XVIII do XX wieku; miały się w nim także znaleźć indeksy osób i nazw geograficznych do całości zinwentaryzowanego zasobu archiwum. Realizacja projektu nie znalazła jednak zrozumienia ze względu na inne plany dotyczące przyszłości Archiwum Prowincji i dlatego inwentaryzacja tej części nadal czeka na wykonanie.

13 maja 2011 roku posługę archiwisty Prowincji powierzono o. Jerzemu Zielińskiemu, o czym powiadomił całą Prowincję rozesłany w wersji elektronicznej Biuletyn Informacyjny Kurii Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych (nr. 98, 13.05.2011). W rozmowie, podjętej z inicjatywy o. Benignusa Wanata, Przełożony Prowincjalny polecił dotychczasowemu Archiwiście, aby jak najszybciej przekazał nowo mianowanemu Archiwiście całe Archiwum Prowincji, zarówno z zasobami Prowincji, jak i konwentu w Czernej, oraz ze zbiorami specjalnymi i z pracownią naukową. Urzędowe pismo informujące o zakończeniu posługi archiwisty Prowincji i podziękowanie za związaną z tym pracę zostało wydane 16 maja 2011 roku. W ten sposób o. Benignus Józef Wanat zakończył ponad pięćdziesięcioletnią posługę archiwisty Prowincji (22.10.1960-13.05.2012).

Pilny tryb przekazania urzędu archiwisty Prowincji wymagał ogromnego wysiłku w przygotowaniu odpowiedniego protokołu zdawczo-odbiorczego, co udało się zrealizować w okresie od 25 maja 2012 do 9 czerwca 2012 roku – w zakresie, jaki był możliwy do wykonania w tak krótkim czasie – a samo przekazanie urzędu nowo mianowanemu Archiwiście odbyło się 16 czerwca 2012 roku w konwencie w Czernej, w obecności I radnego prowincjalnego – o. Grzegorza Firszta.

W listopadzie 2012 roku o. Jerzy Zieliński, nowy archiwista, zakończył przewożenie całego zasobu archiwalnego, zbiorów specjalnych i wybranej części zaplecza naukowego do konwentu przy ul. Glogera 5 w Krakowie, gdzie – zgodnie z planami Zarządu Prowincji i decyzją powizytacyjną Przełożonego Generalnego – znajduje się nowa siedziba Archiwum Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych.

Z biegiem lat historia będzie z pewnością coraz bardziej doceniać ogrom pracy włożonej przez o. Benignusa J. Wanata, w przeciągu prawie pięćdziesięciu dwóch lat, w zorganizowanie, porządkowanie i inwentaryzowanie zgromadzonych przez niego zasobów Archiwum Prowincji Karmelitów Bosych w Czernej oraz w przygotowanie dobrze wyposażonej pracowni naukowej, co w sumie stanowi bardzo dogodne warunki do pracy badawczej nad historią Karmelu Terezjańskiego w Polsce.

___________________

* Wszystkie trzy portrety znajdują się obecnie na ścianach korytarza konwentu czerneńskiego.

** Portret został również umieszczony na ścianie korytarza konwentu w Czernej.

*** Uzupełnioną później o nową edycję z XIX wieku.

**** Niekończąca się praca archiwisty nie była głównym zajęciem o. Benignusa Wanata. Podobnie jak wszyscy zakonnicy, był zobowiązany do udziału we wszystkich aktach życia wspólnoty, z nocnym wstawaniem o północy na Godzinę czytań i Jutrznię (Matutinum cum Laudibus); oprócz tego wypełniał zlecane obowiązki głoszenia słowa Bożego, odprawiania Mszy świętych i nabożeństw w kościele klasztornym i na kapelaniach, chodził z posługa do chorych, podejmował liczne wyjazdy z posługą spowiedzi do okolicznych parafii z okazji pierwszych piątków miesiąca, odpustów, rekolekcji adwentowych, wielkopostnych. Wiele czasu zajmowały mu także inne posługi duszpasterskie: prowadzenie pogrzebów z Czernej do Nowej Góry, wieloletnie kierowanie Bractwem Boskiego Dzieciątka Jezus w Czernej, prowadzenie katechizacji dzieci i młodzieży (klasy V-XI) w salce katechetycznej przy konwencie w Czernej. Na pracę w archiwum mógł poświęcać tylko wolne chwile.

Wiesław K. Kiwior OCD