Benignus Wanat OCD, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605-1975, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1979, s. 472-507. Historia klasztoru do pobrania
Zobacz także: karmelitańskie Kresy; Łuny nad Wiśniowcem. Listy wiśniowieckich karmelitów bosych i okoliczności ich tragicznej śmierci 1942-1944
* * *
Klasztor świętego Michała Archanioła w Wiśniowcu posiadał dwóch fundatorów: Jeremiego Wiśniowieckiego, wojewodę ruskiego, który w latach 1645-1650 wybudował kościół i klasztor pod wezwaniem świętej Anny (klasztor zniszczyli i spalili Turcy w 1673 roku) i Michała Serwacego Wiśniowieckiego, hetmana Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wznowił od fundamentów fundację swoich przodków. Na fundamentach starego kościoła świętej Anny zbudował nowy, barokowy na planie krzyża łacińskiego w latach 1720-1740. Architektem kościoła był Jakub Dapres Blangey. Ołtarze do kościoła wykonane zostały w warsztatach snycerskich Kaspra Kolerta i Krystiana Seynera we Lwowie. Kościół pod wezwaniem świętego Michała Archanioła konsekrował biskup łucki Franciszek Antoni Kobielski 22 sierpnia 1740 roku. Równocześnie zbudowano dwukondygnacyjny, trzyskrzydłowy klasztor z prawej strony kościoła, z wirydarzem pośrodku. Korytarze klasztoru i oficyny przyozdobione zostały freskami, obrazami i portretami rodziny książąt Wiśniowieckich. Karmelici bosi prowadzili duszpasterstwo parafialne. Po III rozbiorze Polski erygowano tutaj nowicjat i dom studiów dla prowincji ruskiej. Klasztor założył i utrzymywał szkółkę parafialną. Został skasowany przez władze carskie w 1832 roku. Świątynię oddano do użytku duchowieństwu prawosławnemu.
„Wiśniowiec od strony południowo-wschodniej”. Drzeworyt sztorcowy na papierze.
„Kłosy” nr 533 z 16 września 1875 roku, s. 180.
Nieistniejący już kościół karmelitów bosych pw. św. Michała Archanioła
w Wiśniowcu na fotografii z lat trzydziestych XX wieku.
Na prośbę biskupa Łuckiego A. Szelążka karmelici bosi przyjęli zniszczony klasztor w 1931 roku. Przy pomocy miejscowej ludności odbudowano i uposażono kościół i klasztor. Ponownego zniszczenia dokonali nacjonaliści z UPA w dniu 7 lutego 1944 roku. Zamordowali oni ojca Kamila Gleczmana, przełożonego klasztoru i brata Cypriana Lasonia oraz 45 Polaków, którzy schronili się w czasie pogromów do klasztoru.
Historia archiwum
Dzieje archiwum wiśniowieckiego konwentu związane są ściśle z jego własną historią. Ponieważ zaś klasztor podlegał częstym zniszczeniom, dlatego też archiwum spotykał ten sam los.
Inwentarz Archiwum Prowincji z 1694 roku w zespole klasztoru wiśniowieckiego wymienia tylko list Michała Jeremiego Wiśniowieckiego z dnia 6 lipca 1644 roku, w sprawie fundacji klasztoru w Wiśniowcu. Natomiast sprawozdanie z wizyty kanonicznej klasztoru z 1816 roku wyszczególnia zasób archiwum domowego w Wiśniowcu. Wymienione tam pozycje są raczej jednostkami fragmentarycznymi tego zasobu. Obejmował on następujące akta:
1. „List Jeremiego
Wiśniowieckiego do generała Zakonu, z dnia 8 października 1644 roku.
2. Decreta
S. Congregationis cum approbatione summorum pontificum pro Carmelitis
Discalceatis.
3. Liber mortuorum ab 1726 a.
4. Liber visitatorum provincialium 1703-1797.
5. Liber baptisatorum, copulatorum et mortuorum ab annis: 1709-1723; 1742-1755;
1797 ad annum praesentem.
6. Liber baptisatorum ab anno 1684 ad 1709.
7. Album
Confraternitatis Scapularis ab anno 1685 ad annum praesentem.
8. Liber actuum capituli conventualis 1726-1816.
9. Księga profesji nowicjuszów 1795-1816”.
Pozycje te są urzędowymi księgami klasztoru. Nie wymieniono tutaj jego dokumentacji funduszowych. W zachowanej kronice konwentu znajdują się następujące kopie dokumentów:
1. „Testament Jaśnie
Oświeconego Xięcia Im. Wiśniowieckiego Hieremiego Korybutha, wojewody ruskiego”
datowany w Krzeszowie, 28 marca 1651 roku, s. 28-30.
2. Dokument fundacyjny klasztoru sporządzony przez Michała Serwacego
Wiśniowieckiego w Krzemieńcu, dnia 12 kwietnia 1718 roku, s. 10-12.
3. „Suscepta
et inducta inscriptionis huius ad Acta Castrensia capitanealia cremenecensia”,
s. 12.
4. „Oblig na staw Feytkowicki dany konwentowi wiśniowieckiemu od Michała
Serwacego Wiśniowieckiego, w dniu 11 marca 1723 roku, a w Krzemieńcu coram
Actis roborowany, dnia 15 marca tegoż roku”, s. 39.
5. „Zapis Michała Serwacego Wiśniowieckiego sumy 2.000 zł na szpital dziadków
post fata Dapres Blangiego, w dniu 4 czerwca 1724 roku”, s. 40.
6. „Oblig na staw Szyłowski dany konwentowi wiśniowieckiemu od Jacka Dunina
Borkowskiego, łowczego czernichowskiego, w Krzemieńcu, dnia 11 listopada 1724
roku”, s. 44.
7. „Potwierdzenie prawa konwentowi naszemu służące na staw Myszkowiecki od
Michała Serwacego Wiśniowieckiego, z dnia 30 czerwca 1733 roku”, s. 86.
8. „Zeznania funduszu approbationis cum juramento przez Michała Serwacego
Wiśniowieckiego dóbr dawniej ofiarowanych z dodaniem wsi Rakowiec Ostatni”.
Dokument zredagowany w Krzemieńcu, dnia 20 stycznia 1742 r. Oblata w Aktach
Grodzkich Krzemienieckich 11 stycznia 1743 roku, i w Aktach Włodzimierskich 31
października 1742 roku, s. 100.
9. Kontrakt zamiany ogrodu z gruntem przyległym do klasztoru, zawarty pomiędzy
o. Innocentym od św. Tomasza a Michałem Wandalinem Mniszchem, sekr. WKL, z dnia
21 lipca 1778 roku. Kontrakt roborowany w urzędzie ziemskim w Krzemieńcu, dnia
22 lipca 1778 roku, s. 103-104.
Klasztor oprócz wymienionych dokumentów posiadał jeszcze wiele zapisów sum funduszowych, legatów obligacyjnych, kontraktów i dekretów sądowych. Ksiądz Wincenty Szyszkowski, kanonik kolegiaty ołyckiej, proboszcz oleksiniecki i dziekan krzemieniecki, w swym sprawozdaniu z dnia 31 grudnia 1832 roku (L. 836) do Krzemienieckiego Ziemskiego Sprawnika donosi, że „dokumenta oryginalne, jako to erekcje i inne służące na majątek nieruchomy, należący do tegoż klasztoru, zabrał ze sobą czynownik osobistych poruczeń W. Czernikow. Dokumentów sztuk 7 służących na sumy legacyjne, znajdują się u delegowanego duchownego deputata [księdza Szyszkowskiego], z których składa się kapitał rubli srebrnych 7.587, kop. 45”.
W czasie kasaty klasztoru w 1832 roku księgi parafialne klasztoru zostały przekazane przez komisję do urzędu parafialnego w Starym Wiśniowcu. Natomiast ważniejsze księgi konwentu karmelici opuszczając klasztor zabrali ze sobą do Berdyczowa. W ten sposób przetrwały do naszych czasów trzy pozycje archiwum klasztornego w jednym woluminie: księga zmarłych zakonników, księga kapituł konwentualnych z lat 1726-1832 oraz Annales – kronika klasztoru.
Wymienione księgi autor odnalazł w 1960 roku w nieskatalogowanych rękopisach Biblioteki Kapitulnej na Wawelu w Krakowie. Ks. prałat Kazimierz Figlewicz, kustosz katedry wawelskiej, przekazał je do Archiwum Prowincji Karmelitów Bosych. Zasób archiwum rewindykowanego klasztoru został zniszczony i spalony wraz z klasztorem w 1944 roku.
Benignus Wanat OCD