PRZEMYŚL

1. KRÓTKA HISTORIA KLASZTORU

Zobacz także: Przekazanie inwentarza budynków kościelnych i ich wyposażenia należących do posesji i zabudowań, 28 czerwca 1784 r.

Klasztor w Przemyślu powstał z fundacji Marcina Krasickiego, starosty przemyskiego i wojewody podolskiego. Budowa klasztoru i kościoła pod kierunkiem nieznanego architekta trwała od roku 1623 do 1630. W tym też roku kościół został konsekrowany pod wezwaniem świętej Teresy od Jezusa. Wnętrze kościoła otrzymało pełne uposażenie w nowe ołtarze, ambonę, konfesjonały i ławki oraz stalle w XVIII wieku, w stylu barokowym. Boczne ołtarze wykonane zostały w snycerskich pracowniach artystycznych we Lwowie. Główny ołtarz z czarnego i różowego marmuru w Dębniku. W klasztorze prowadzona była formacja nowicjacka, profesat, a następnie studia filozoficzne kleryków. Dekretem zaborcy austriackiego cesarza Józefa II z dnia 24 kwietnia 1784 roku kościół i klasztor karmelitów bosych przekazany został na cerkiew katedralną dla grekokatolików. Karmelici przeniesieni zostali do Zagórza koło Sanoka. W XIX wieku nowi gospodarze przebudowali kościół według potrzeb swojej liturgii. Zmieniono bryłę kościoła i wystrój wnętrza. Usunięto marmurowy, wielki ołtarz w prezbiterium na rzecz ołtarza z konfesją i ikonostasu. Zatynkowano polichromię poświęconą scenom z życia świętej Teresy od Jezusa. Usunięto barokowe organy z kościelnego chóru. Dobudowano boczną kaplicę świętego Mikołaja.

Klasztor karmelitów bosych pw. św. Teresy od Jezusa w Przemyślu
na fotografii z pierwszej połowy XX wieku.

Kościół i klasztor służył duchowieństwu greckokatolickiemu do końca II wojny światowej. Po wywiezieniu duchowieństwa katedralnego z biskupem Łakotą na Ukrainę przez komunistyczne władze karmelici bosi za zgodą biskupa Franciszka Bardy i magistratu miasta przejęli 1 lipca 1946 roku w posiadanie swoją własność. W pomieszczeniach klasztoru zorganizowano studia filozofii i teologii dla braci kleryków.

Wejście do kościoła. Pierwsza połowa XX wieku.

W 1952 roku klasztor został przejęty na skarb państwa, a zakonnicy internowani pod osłoną nocy przez komunistyczne Służby Bezpieczeństwa i wywiezieni do Pilzna. W zabudowaniach klasztoru zorganizowano internat szkoły laborantów medycznych i pracownie konserwacji zabytków. Kościół przez kilka lat obsługiwał ojciec Bogusław Woźnicki, mieszkając w zakrystii. Od 1992 roku trwają prace rewaloryzacyjne zespołu klasztornego dla przywrócenia pierwotnego założenia przestrzennego z połowy XVIII wieku, pod opieką miejskiego konserwatora zabytków sztuki. Świątynia pełni funkcję kościoła garnizonowego Wojska Polskiego. Kapelanem wojskowym i przeorem klasztoru jest ojciec Andrzej Gut, który prowadzi restaurację kościoła i klasztoru.

2. OBSZERNA HISTORIA KLASZTORU

Benignus Wanat OCD, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605-1975, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1979, s. 257-279. Do pobrania.

BW06

3. HISTORIA ARCHIWUM

Zasób archiwum klasztornego z XVII i XVIII wieku zaginął bez śladu. Przy eksmisji karmelitów z Przemyśla archiwum prawdopodobnie zostało przeniesione do Zagórza. Po zniesieniu zaś tego klasztoru część archiwum dostała się do biblioteki Ossolineum we Lwowie, a reszta uległa zniszczeniu w czasie pożaru klasztoru lub dostała się w ręce prywatne.

W inwentarzu Archiwum Prowincji z 1694 roku wyszczególnione są następujące akta dotyczące klasztoru przemyskiego:

1. „Fundatio conventus praemisliensis.
2. Licentia Definitorii generalis pro fundatione praemisliensi.
3. Inter magnificum Dominum Wolski Marschalcum Regni et Dramińska ac conventum praemisliensem decretum tribunalitium feria 6 post festum Visitationis B.V. 1628.
4. Admissa intromissionis Rev. PP. Carmelit. Praemisl. in bona Villae Przezdzielnica et Hubicae.
5. Generosa Wolska religiosis Patribus Carmelit. Discalc. omnia sua bona morte sua derelinquenda donat. Item cassat testamentum ultimae suae voluntatis.
6. Item cessio eiusdem duorum millium eidem conventui.
7. Inscriptio mille florenorum per Dominam Grochowska Conventui Praemisliensi.
8. Admissa intromissionis Reverendis PP. Carmelit. Discalceat. conventus Praemisliensis per Generosum Deszniak in bona villae Łudków, vigore inscript. reemptionalis.
9. Munimenta varia conventus praemisliensis”.

Jedynym źródłem poznania części zasobu archiwalnego klasztoru przemyskiego jest inwentarz sum funduszowych przechowywany w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Rzeszowie z siedzibą w Przemyślu, w zespole Archiwum Akt Dawnych miasta Przemyśla: Akta dotyczące karmelitów bosych w Przemyślu 1771-1785, sygn. 1/8.

Inwentarz został opracowany 27 marca 1771 roku za urzędu ojca Konstantego od świętej Kunegundy (Smolnickiego), przeora klasztoru, dla Kapituły Generalnej. Obejmuje kart 11 in folio. Inwentarz nosi tytuł: „Raptulare summarii documentorum conventus praemisliensis ordinis Carmelitarum Discalceatorum quo tantummodo ad summas et bona in quibus ad praesens summae eiusdem conventus haerent, pro Generali Capitulo eiusdem ordinis, die 27 mense martii 1771, stanto prioratus religiosissimi in Christo Patris Constantini a S. Cunegunde, conscriptus”.

Według inwentarza akta funduszowe klasztoru ułożono wzorowo w 15 fascykułach, posygnowanych wielkimi literami alfabetu. Poszczególne zaś akta w jednostce ponumerowane były liczbami arabskimi. Wykaz akt danej jednostki poprzedzony jest zwięzłą historią sumy zapisanej. Każdy fascykuł obejmował akta oddzielnej sumy funduszowej, zapisanej klasztorowi przez ofiarodawcę i zabezpieczonej na dobrach nieruchomych, względnie oddanej na czynsz przez klasztor i urzędowo zahipotekowanej na majątku wierzyciela. W każdym fascykule oprócz zapisowego dokumentu sumy funduszowej istniało jeszcze kilka lub kilkanaście różnych akt, tak zwanych munimentów, dotyczących dalszych losów tejże sumy, jak na przykład translokacje, cesje, ponowne inskrypcje na innych dobrach, oblaty, dekrety sądowe na ściąganie zatrzymanego czynszu przez debitorów i inne dowody potwierdzające prawo własności.

Ze względu na wyjątkowe znaczenie sumariusza zaginionych akt, warto zapoznać się bliżej z ważniejszymi zapisami.

Fasc. 1, sygnatura A. Obejmuje 16 dokumentów z lat 1728-1761 dotyczących sumy 11000 zł zapisanej w Lublinie 17 września 1728 roku przez Jana z Tenczyna i Czekarzewic Tarłę, wojewodę lubelskiego, na wsi Korytniki.

Fasc. 2, sygnatura B. 5 dokumentów do sumy 11000 zł, zapisanej w Przemyślu 13 października 1731 roku przez Stanisława Potockiego, starostę halickiego i kołomyjskiego, na połowie wioski Sośnica.

Fasc. 3, sygnatura C. 12 dokumentów z lat 1641-1766, do sumy 15000 zł, ubezpieczonej na dobrach Podhajce, Rutki, Wisłowice, Jaremków i  Nowoszotki. Na powyższych dobrach 5 września 1641 roku w Przemyślu Albert Aleksander Przedwojowski, kasztelan lubaczowski, zapisał swej żonie Jadwidze Kucharskiej sumę 17000 zł. W dniu 6 września tegoż roku w urzędzie grodzkim Przemyśla Jadwiga Kucharska odstąpiła z tej sumy 15000 zł klasztorowi przemyskiemu.

Fasc. 4, sygnatura D. 4 dokumenty z lat 1675-1722 do sumy 4000 zł, odstąpionej klasztorowi w Przemyślu 24 lipca 1675 roku przez Katarzynę Ossolińską i Stanisława Przerembskiego, małżonków, na dobrach Jaskomonice. Dnia 29 stycznia 1676 roku Stanisław Ossoliński (?) przeniósł powyższą sumę na dobra Sulka i Trzciniec.

Fasc. 5, sygnatura E. Dokumentów 4 z lat 1700-1719 do sumy 2000 zł na wsi Jaskmanice, zapisanej w Przemyślu 16 kwietnia 1700 roku przez Jana Goiszewskiego, stolnika nowogrodzkiego.

Fasc. 6, sygnatura F. Dokumentów 5 z lat 1723-1750 do sumy 3000 zł, zapisanej klasztorowi w Przemyślu, dnia 1 lutego 1723 roku przez Michała Sławskiego, stolnika bracławskiego, na wsi Jankowice.

Fasc. 7, sygnatura G. Dokumentów 7 z lat 1712-1732 do sumy 5000 zł. Józef Cetner z Czertwic, starosta lwowski, w grodzie przemyskim, dnia 4 czerwca 1712 roku zapisał na miasteczku Rakowiec sumę klasztorną  5000 zł z czynszem na 7%.

Fasc. 8, sygnatura H. Dokumentów 4 z lat 1715-1759 do sumy 2000 zł zapisanej klasztorowi w Kamieńcu Podolskim, we Lwowie 7 marca 1715 roku przez Józefa Cetnera, kasztelana wołyńskiego na mieście Krakowiec. Klasztor kamieniecki odstąpił tę sumę konwentowi przemyskiemu.

Fasc. 9, sygnatura I. Dokumentów 4 z lat 1691-1765 do sumy 4000 zł zapisanej w Przemyślu dnia 8 lutego 1691 roku przez Antoniego Korniakta, dziedzica wsi Żurawica, zahipotekowanej na tejże wsi.

Fasc. 10, sygnatura K. Dokumentów 9 z lat 1631-1750 do sumy 2600 zł na dobrach wioski Lutków, zapisanej w Przemyślu dnia 28 stycznia 1631 roku przez Jacka Derszniakta, w tym 300 zł zapisała w 1635 roku Dorota Pieniążkowa, dziedziczka Lutkowa.

Fasc. 11, sygnatura L. Augustyn Miński, starosta podwysocki, w  Przemyślu dnia 2 lutego 1762 roku zapisał sumę 2000 zł na swojej wsi Zamiechów na 7%. Skrypt roborowano w Przemyślu 31 stycznia 1763 roku.

Fasc. 12, sygnatura Ł. Dokumentów 6 z lat 1669-1746 na sumę 2000 zł zapisaną w grodzie przemyskim dnia 12 kwietnia 1669 roku przez Waleriana Walawskiego na dobrach Walawa i Dobrzanka z czynszem 7%.

Fasc. 13, sygnatura M. Dokumentów 8 z lat 1611-1757 do sumy 3000 zł zapisanej klasztorowi w Kamieńcu Podolskim w urzędzie grodzkim przemyskim, dnia 8 marca 1611 roku przez Franciszka Sebastiana Charczowskiego, podstolnika, na dobrach Złotkowice i Moczarady, a później na Studzianach. Dnia 4 marca 1757 roku klasztor kamieniecki odstąpił tę sumę konwentowi przemyskiemu.

Fasc. 14, sygnatura N. Zapis Alberta Jankwicza z Postawic na sumę 2000 zł zapisaną w Przemyślu 24 stycznia 1668 roku na dobrach Miękisz Stary i Nowy, Tuchla i Czerniawka.

Fasc. 15, sygnatura O. Dokumentów 16 z lat 1695-1746 do sumy 2000 zł zapisanej przez Samuela Kossowskiego z Głogowa, chorążego zatorskiego, w urzędzie grodzkim w Przemyślu dnia 21 marca 1695 roku, na wsi Dobkowice, z czynszem na 7%.

Do działu dokumentacji funduszowej należała jeszcze księga czynszowa, w której notowano wpłaty rat czynszowych oraz dokładną ewidencję wszystkich praw.

Zachowany inwentarz jest świadectwem wzorowej organizacji i dobrego uporządkowania archiwum. Również wielką troską otoczony był dział praw i przywilejów klasztoru, udowadniających prawa własności do posiadanych majątków ziemskich. Archiwum posiadało dokumentację do placów nabytych pod budowę klasztoru i założenie ogrodu, do posiadanych wiosek Przedzielnica i Hubice.

Dokumentacja XVII-wieczna musiała być dobrze zachowana, gdyż archiwum prowadził przez ostatnie lata swojego życia wzorowy archiwariusz, prawnik z wykształcenia, ojciec Wawrzyniec od Matki Bożej (zmarł w lipcu 1682 r. w Przemyślu). Kilka klasztorów zawdzięcza jemu przetrwanie dokumentacji archiwalnej z XVII wieku do obecnej doby. Niestety, dokumentacja klasztoru przemyskiego zaginęła bez śladu. Obecny zasób zespołu – za wyjątkiem kilku akt z XVII wieku – stanowią księgi z okresu po rewindykacji klasztoru.

Benignus Wanat OCD