LWÓW

1. KRÓTKA HISTORIA KLASZTORU

Zobacz także: Karmelitańskie kresy.

Z inicjatywy kasztelana wołyńskiego Jana Łahodowskiego, karmelici bosi osiedlili się we Lwowie w 1613 roku. Najpierw zbudowano drewniany klasztor, którego przełożonym w 1614 roku był ojciec Andrzej Brzechwa, wybitny kaznodzieja i pierwszy polski karmelita bosy. W latach 1634-1645 zbudowano murowany klasztor i kościół poza murami miasta pomiędzy Bramą Halicką a kościołem Bernardynów. Po wojnach kozackich zniszczony klasztor odbudowano i ufortyfikowano na sposób nowowłoski. Definitorium Generalne przeznaczyło ten klasztor początkowo na seminarium misyjne, a potem służył jako dom formacyjny dla profesów. W 1784 roku w ramach kasaty klasztorów zaborcze władze Austrii usunęły karmelitów bosych ze Lwowa do Zagórza. Ich klasztor dostał się najpierw reformatom, a w 1789 roku karmelitom trzewiczkowym jako rekompensata za utracone dwa klasztory.

Lwów, 1938 rok. Klasztor pokarmelicki. Fot. Adam Lenkiewicz.
(Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona)

Klasztor karmelitów bosych pw. Matki Bożej Szkaplerznej we Lwowie
na Persenkówce w latach trzydziestych XX wieku.

W latach 1933-1939 karmelici bosi wybudowali we Lwowie na Persenkówce obszerny kościół i klasztor pw. Matki Bożej Szkaplerznej przeznaczony na studia dla polskiej prowincji. Zbudowany klasztor według planów architekta Ludmiła Gyurkovicka i Stanisława Maliny poświęcony został przez metropolitę lwowskiego Bolesława Twardowskiego 16 lipca 1938 roku. Podczas drugiej wojny światowej w klasztorze stacjonowało wojsko rosyjskie, a później niemiecka organizacja budownictwa wojskowego (Organisation Todt). Zakonnicy opuścili niedawno powstałą fundację w 1946 r. w ramach repatriacji ludności polskiej ze Lwowa. Klasztor zajęła lwowska fabryka autobusów. W 2001 r. zakład został sprywatyzowany i wkrótce upadł. Obecnie zabudowania klasztorne stoją puste.

2. OBSZERNA HISTORIA KLASZTORU

Benignus Wanat OCD, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605-1975, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1979, s. 175-189. Do pobrania.

BW03

3. HISTORIA ARCHIWUM

Obok ksiąg urzędowych znajdowały się w archiwum w dużej ilości akta prawne nabywanych przez klasztor realności. Te ostatnie najstaranniej tam przechowywano jako wciąż aktualne, zwłaszcza w sprawach spornych, gdzie chodziło o udowodnienie praw do majątków. Omawiając archiwum klasztoru lwowskiego trzeba zwrócić uwagę na zasób znajdujący się w Archiwum Prowincjalnym oraz na właściwe archiwum klasztorne, rozproszone po likwidacji klasztoru po różnych bibliotekach.

Według inwentarza Archiwum Prowincji z 1694 roku zespół lwowski posiadał następujące jednostki:

1. „Fundatio Leopoliensis conventus uns cum triumpho Canonisationis S.M.N. Teresiae.
2. Copia privilegii serenissimi Regis Vladislai, eximentis fundum nostrum leopoliensem ab oneribus.
3. Inventarium sacristiae conventus leopoliensis.
4. Munimenta varia conventus leopoliensis et copiae litterarum Romam pro fundat[ione] Monial[ium] nostrarum.
5. Copia Philadelphiae Leopoliensis.
6. Testimonium sortis venditae sororis Barbarae Teresiae moniali leopoliensis a P. Fr. Stanislao.
7. Obligatio magnifici domini Palatini Rusiae (Sobieski) sedificandi ecclesiam nostris monialibus leopoliensibus.
8. Quietatio ratione 400 ungaricarum facta per conventum leopoliensem in Nuntiatura Apostolica.
9. Magnifica Palatina Rusiae inscribit mille quingentos flor. monialibus leopoliensibus.
10. Expensa pro fabrica Leopoli ab anno 1655”.

Z biegiem lat w Archiwum Prowincji zespół lwowski powiększał się o  nowe jednostki przekazywane przez klasztor zgodnie z konstytucjami lub napływające z kancelarii prowincjalnej. Trudno jest nam wniknąć w dalsze dzieje zespołu archiwalnego tego klasztoru z powodu braku inwentarzy z  późniejszego okresu oraz zniszczenia archiwum.

Więcej szczegółów do historii samego Archiwum Klasztoru we Lwowie dają nam pozostałe jednostki, znajdujące się w Bibliotece PAN w Krakowie. Na ich podstawie możemy zrekonstruować częściowo jego zasób. Biblioteka ta posiada następujące rękopisy z archiwum lwowskiego:

1. Rps 896, „Akta wizytacji konwentu Karmelitów Bosych we Lwowie 1622-1639”

2. Rps 897, „Oblata i akta prawne dotyczące lwowskiego klasztoru Karmelitów Bosych 1642-1655”. K. 111

3. Rps 899, „Jura, privilegia et varia authentica tam spiritualis quam saecularia conventuum hunc S.Michaelis Archangelis Leopol. Carmelit. concernentia anno domini 1673 die 24 Julii compacta”. K. 853

4. Rps 900, „Liber in quo annotantur jura conventus Leopoliensis Carmelit. Discalc. servientia quae 1659 cepta sunt colligi quorum index in fine libri videatur”. K. 180.

5. Rps 901, „Thesaurus sanctiori Michalis divinissimi aedis pia amplissimorum benefactorum liberalitate accumulatus modo pro faciliori custodia rerum debita seriae dispositus sub prioratu A.R.P.N. Keressy a  S. Mathia A.D. 1759, die 22 men. Augusto”. K. 17.

6. Rps 903, „Regestrum summarum censualium in bonis terrestribus et  in lapideis conventui leopoliensi Carmelitarum Discalceatorum Sancti Michaelis Archangelis inscriptarum a quibus census in rathas divisus percipitur anno novi saeculi et a Partu Virginis Immaculatae 1701 (do  1715) inchoatum sub prioratu A.R.P.N. Prosperi a S. Joanne Evangelista”. K. 26.

7. Rps 904, „Summarium compendiose ac breviter connotatum propter PP. Procuratores…”. K. 35.

8. Rps 905, „Regestrum summarum censualium in bonis terrestribus et  in lapideis conventui leopoliensi Carmelitarum Discalceatorum Sancti Michaelis Archangeli inscriptarum a quibus census in rathas divisus percipitur anno Incarnati Domini a summae bonitates suae infinitae censum redemptionis nostrae persolventis 1716 inchoatum sub prioratu A.R.P.N. Anastasii a S. Joanne Baptista”. Na karcie 92 nowy tytuł: „Liber censuum conventus S. Michaelis Archangeli in quo summae omnes, hunc super bonis tum terrestribus, tum lapideis ac fundis accurate emendate describuntur et annotantur opere R.P.Fr. Clementis a  Conceptione B.V. Mariae pro tunc definitoris Provinciae et huius conventus alumni idque sub prioratu A.R.P.N. Cassiani a SS. Mariae Nomine huius conventus prioris descriptum et reformatum anno… 1745…”. K. 214.

9. Rps 906, „Regestrum summarum censualium in bonis terrestribus et  lapideis conventus leopoliensis Carmelit. Discalc. S. Michaelis Archangeli inscriptarum a quibus census in rathas divisus percipitur anno Incarnationis … 1745 inchoatum sub prioratu R.P.N. Cassiani a SS-mo Mariae Nomine, per A.R.P.N. Clementem ab Immaculata Conceptione B.V. Mariae pro tunc definitoris conscriptum et ad ordinem redactum”. K. 126.

Analiza wyżej wyliczonych jednostek świadczy o jakości i wielkości zespołu archiwalnego w klasztorze. Bez wątpienia lata 1659-1670 i 1673-1677 były w tym względzie przełomowe. Nastąpiło wtedy gruntowne uporządkowanie i skodyfikowanie akt dotychczas nie uporządkowanych. Pierwszym, który w sposób fachowy zorganizował archiwum, był ojciec Wawrzyniec a Sancta Maria. Dzięki niemu mamy do dziś zachowane materiały źródłowe dotyczące klasztorów: lwowskiego, czerneńskiego, wiśnickiego i warszawskiego. Specjalnością ojca Wawrzyńca była praca archiwalna. Życie spędził na sporządzaniu kopiariuszy, regestów praw i ich kodyfikowaniu. Historia przekazała nam niewiele wiadomości o jego życiu i pochodzeniu. Do Zakonu wstąpił po roku 1640. W 1648 roku Albert Lipnicki, sufragan krakowski, udzielił mu tonsury i czterech pierwszych święceń w kościele św. Michała w Krakowie. W tymże roku w Suche Dni po św. Łucji otrzymał subdiakonat, a w 1650 roku diakonat. Dnia 29 marca 1653 roku został wyświęcony na kapłana. Na Kapitule Prowincjalnej w Lublinie 8 maja 1661 wybrano go przeorem klasztoru lwowskiego. Jak wynika z rękopisu 900, już wcześniej musiał być we Lwowie, gdyż księgę praw klasztoru zaczął układać w 1659 roku. Na Kapitule Prowincjalnej w Wiśniczu 1670 roku został podprzeorem klasztoru w Warszawie, a w 1671 roku przeniesiono go na podprzeora eremu w Czernej. W 1673 roku znów zostaje wybrany przeorem klasztoru lwowskeigo. Od roku 1679 roku prawdopodobnie przebywał w klasztorze w Wiśniczu, o czym świadczą dokumenty pisane jego ręką. Zmarł w klasztorze przemyskim w czerwcu 1682 roku.

Jako przeor we Lwowie musiał czuwać nad całokształtem życia zakonnego, zarówno od strony duchowej jak i gospodarczej. W tym czasie opracował „Liber in quo annotantur jura conventus leopoliensis Carmelitarum Discalceatorum servientis, quae 1659 cepta sunt colligi, quorum index in fine libri videatur”. Kodeks obejmuje 180 stron. Sprawa autorstwa rękopisu nie budzi żadnej wątpliwości. Na stronie 118 zaznacza autor: „Alibi autem idque P.Laurentius notavit”. Księga obejmuje okres od 1616 do 1678 roku. Zawiera: regesta summariusze wszystkich praw klasztoru, a więc zapisy, donacje, legaty, sumy funduszowe zlokowane na różnych majątkach przez dobrodziejów klasztoru i inne. Regesta dają obraz materiału źródłowego znajdującego się w archiwum. Kodeks stanowił sumę praw i przywilejów klasztoru, był rękojmią zabezpieczającą jego mienie wobec sądu i urzędu.

Metoda przyjęta przy sporządzaniu księgi praw jest przejrzysta i zrozumiała. Na pierwszym miejscu autor wyszczególnia prawo, np: K. 1 „Jus pro summa 70 000 fl. pol. in villis Rydomil et Hatowice”. Poniżej następuje „origo huius summae”, czyli krótkie dane o pochodzeniu i przeznaczeniu zapisu. Poniżej następują regesta czyli summariusze akt prawnych dotyczących tej sumy na przestrzeni danego okresu, tzw. „munimentorum series”. Akta zostały ponumerowane i doprowadzone aż do roku 1678.

Księga wyszczególnia około 40 zapisów, z uwzględnieniem danych o pochodzeniu każdego zapisu wraz z summariuszami. Na podstawie tych summariuszy uświadamiamy sobie ogromną ilość akt prawnych w archiwum lwowskim w XVII wieku. Kopie urzędowe zapisów – i akt dotyczących tych zapisów – układane były według porządku wyżej wspomnianej księgi praw oraz ponumerowane kolejnym numerem, odpowiadającym summariuszom. Kolekcje dokumentów praw klasztoru były kodyfikowane i oprawione w skórę. Dochował się jeszcze do naszych czasów kopiariusz klasztoru lwowskiego sporządzony przez ojca Wawrzyńca a Sancta Maria, obecnie znajduje się on w Bibliotece PAN jako rps 897: „Oblata i akta prawne dotyczące lwowskiego konwentu Karmelitów bosych 1642-1655”. Kopiariusz wyżej wspomniany zawiera 46 kopii urzędowych, spisanych na 111 kartach, uwierzytelnionych pieczęciami wyciśniętymi poniżej tekstu w opłatku przez papier. Obok pieczęci spotykamy w 27 aktach podpis: „Joannes Niezabytowski de Niezabytow, dapifer Podolinae, vicecapitaneus, et uiudex C.C. Leopoliensis”, w 13 aktach podpisany „Stanislaus Mnisowski, capitaneus leopoliensis”. Na lewo od pieczęci na 21 aktach czytamy: „correxit Gostowski”, na 12 aktach „Mniński”, na 5 „Ostrowiecki” itd.

Kopalnią wiadomości do historii klasztoru jest rękopis 899, „Jura, privilegia et varia authentica tam spiritualnia quam saecularia conventuum hunc S. Michaelis Archang. leopoliensis Carmelitarum Disc. concernentia anno domini 1673, die 24 Julii compacta”. Kodeks obejmuje 853 karty. Akta oryginalne i kopie zostały skodyfikowane przez ojca Wawrzyńca a Sancta Maria, przeora klasztoru lwowskiego, w 1673 roku. Kodeks zawiera ważniejsze i cenniejsze dokumenty i akta, dekrety Stolicy Apostolskiej, kopie listów królewskich, materiały do misji karmelitów bosych w Persji oraz materiały do unii kościoła ormiańskiego.

W 1968 roku odnalezione zostały w Archiwum Karmelitów Trzewiczkowych w Krakowie na Piasku trzy cenne rękopisy z XVII wieku z proweniencją i sygnaturami dawnego zasobu archiwum klasztoru Karmelitów Bosych we Lwowie. Ojciec Michał Wojnarowski, archiwariusz prowincji karmelitów trzewiczkowych, wspaniałomyślnie przekazał znalezione rękopisy ich dawnym właścicielom. Po przeprowadzonej konserwacji i oprawie rękopisy otrzymały sygnatury: AKLW 21, 22, 23.

Wśród nich znajduje się kronika klasztoru lwowskiego (AKWL 21) z lat 1613-1644 pod tytułem: „Erectio et progressus fundationis conventus leopoliensis s. Michaelis Archangeli Carmelitarum Discalceatorum”. Incipit k. 1 r.: „Anno Domini MDCXIII Ecclesiae sanctae”. Explicit k. 46 v.: „… Dominis et viris nobilibus ad actum praesentem evocatis”.

Na pierwszych kartach zamieszczono syntetyczny opis przybycia i założenie pierwszego klasztoru na Przedmieściu Krakowskim. Kopia tego opisu znajduje się w Archiwum Generalnym w Rzymie pod sygn. Plut. 92, g.: Leopoli – Documenta varia. Do 1631 roku kronika pisana jest na bieżąco, najprawdopodobniej przez ojca Jana od Jezusa Maryi (k. 1r. – 29 v.) oraz kilku niezidentyfikowanych autorów. Szeroko i szczegółowo potraktowano uroczystość z okazji kanonizacji św. Teresy z Avila w 1622 roku (k. 8 r. – 21 r.): „Triumphus leopoliensis Patrum Carmelitarum Discalceatorum conventus s. Michaelis Archangeli in celebratione festi canonisationis s. Matris Teresiae a Jesu anno domini MDCXVII”. Od 1631 do 1644 roku kronika jest już całkiem zaniedbana. Za ten okres zapisano trzy karty.

Drugi kodeks nosi tytuł: „Munimenta varia authentica circa fundos conventus carmelitarum discalceatorum leopolien[sis] sancti Michaelis Archangeli, pro informatione in unum collecta et compacta; neonon circa laterificinam et Sareptam Smitowska, et alia scitu necessaria 1667, introligata die 28 martii” (AKLW 22). Kodeks ten złożony jest z oryginalnych i uwierzytelnionych kopii dokumentów oraz akt klasztoru, zebranych i skodyfikowanych przez ojca Wawrzyńca a Sancta Maria w dniu 28 marca 1667 roku. Obejmuje bardzo cenną dokumentację klasztoru z 1 poł. XVII wieku. Wśród 70 uwierzytelnionych pieczęciami i podpisami akt znajdują się oryginalne dokumenty króla Zygmunta III i Władysława IV.

Trzecim rękopisem (AKLW 23) jest główny kopiariusz klasztoru sporządzony przez ojca Wawrzyńca od Matki Bożej i zatytułowany: „Liber inscriptionum conventus s. Michaelis Archangeli leopolien[sis] carmelitarum discalceatorum suspicante R.P. Crescentio a s. Adalberto priore, conficiente P.F. Laurentio a S. Maria, procuratore causarum, authenticus anno Dni 1665, die 20 aprilis”. Kopiariusz stanowił zestaw praw zabezpieczających i broniących własności klasztoru wobec sądu i  urzędu. Kopista przepisywał stare i współczesne zapisy nieruchomości i  sum funduszowych, testamenty, umowy, cesje, dekrety sądowe, skrypty obligacyjne, akta fundacyjne i przywileje klasztoru. Następnie księgę zanosił do grodu, gdzie wyznaczeni urzędnicy przeprowadzali weryfikację kopii z oblatą tegoż aktu w grodzie. Po skolacjonowaniu kopii starosta lub podstarosta uwierzytelniał je podpisem i pieczęcią. Na 19 kopiach złożył swój podpis „Joannes Mnichek de Magna Konczyce capitaneus generalis leopol.”, na 2 kopiach „Joannes Czetner, capitaneus genr. leopol. Uwierzytelniali je również podstarostwoie: Michał Sebastian Wiszowaty 33 kopii, Franciszek Rzewuski 1 kopię, Marcin Trzebuchowski 9 kopii, Paweł Mrozowicki 4 kopie. Na powyższych aktach swoje podpisy umieścili też korektorzy i lektorzy. Z korektorów najczęściej występuje podpis Wyszyńskiego (na 32 aktach), a z lektorów – Grzybowskiego (na 20 aktach). W urzędzie konsularnym notariusz uwierzytelniał kopie przykładając pieczęć miasta. Na trzech aktach występuje podpis Bartłomieja Zimorowica, na dwóch Macieja Kuczankowicza i na 1 akcie Mikołaja Abrek. 8 akt sądu cywilnego lwowskiego podpisał: „Franc. Olkuski, Judicii Civilis Magdeburg. Leopl. notarius”. Akta wciągnięte do ksiąg kancelarii królewskiej uwierzytelniał Jakub Sebastian Krauz, sekr. królewski.

Kopiariusz obejmuje 742 strony i podzielony jest na dwie części. Część pierwszą (od s. 1 do 372) zaopatrzono na końcu indeksem chronologicznym płacenia czynszów od wierzycieli („Connotatio temporis exigendorum censuum a diversis creditoribus per temporum anni totius rathas pondi debitorum 1666”) oraz drugim: „Index alphabeticus” – miejscowości, na których zabezpieczone były sumy czynszowe (s. 347-372). Druga część kopiariusza od s. 373 do 741 również posiada na końcu szczółowy „Index rerum in hoc secundo tomo contentarum alphabeticus” (s. 701-729). Indeksy opracował ojciec Wawrzyniec. Właściwy kopiariusz poprzedzony jest wstępem. Na 16 stronach poznaczonych liczbami rzymskimi autor umieścił instrukcje i przepisy prawne dotyczące zapisów.

S.I.: „Formula plenipotentiae consistorii”.
S.V.: „Wypis z konstytucji sejmu w 1662 roku o przyłączeniu klasztoru do miasta”.
S.VI.: Konstytucja za króla Michała A.D. 1670 „O appellacyach”.
S.VII.: „Wypis z konstytucji 1588 roku. «O ważności zapisów»”.
S.XI.: „De poenis judiciariis – statut Zygmunta I z 1511 roku”.
S.XII.: „Plenipotentiae forma castrensis”.
S.XIII.: Constitucia (!) A.D. 1635 o widerkauffach”.
S.XIV.: „Privilegia exemptionis nostrae a iurisdictione loci ordinarii”.

Kopiariusz był w archiwum pilnie strzeżony. Nie wolno było go wypożyczać na zewnątrz, jak o tym świadczy napis na przedniej wyklejce: „Iste liber non facile extradatur extra conventum ad manus externorum propter rationes certas easque non contemmentes”. Na wyklejce tylnej okładki ojciec Wawrzyniec jako świadek wypisał adnotację: „Roku Pańskiego 1672, die 28 augusti cesarz turecki nomine Mehmet in persona sua będąc wziął qualimodo (Deus iudex) Kamieniec Podolski. Po tym wyprawił kapłan Baszę pod Lwów, który 14 septembris stanął z potęgą dobywając Lwowa. Tandem nie dobywszy wziął obsides diversarum nationum incolas leopolienses, jako latinarum, graecorum, armenorum, iudaicarum z sobą do Kamieńca recesit 30 septembris cum exercitibus omnigenarum gentium etiam Cossaticarum. Przez posłów a Rapublica ordinowanych oddani są ci zastawowie cum lytro 80-m talarorum alias okupu, redimendo obsidionem sat modicam”.

W XVII wieku archiwum klasztoru mieściło się w żelaznej skrzyni gdańskiej z kilkoma zamkami, podarowanej przez Jana Glinkę, łowczego halickiego w 1650 roku (Liber inscriptionum, s. 288).

W XVIII wieku prace w archiwum klasztornym kontynuował ojciec Klemens od Niepokalanego Poczęcia NMP (Franciszek Tinelli). Dzięki jego pracy zachowały się do naszych czasów pozostałe rękopisy, obecnie znajdujące się w Bibliotece PAN w Krakowie pod sygnaturą: 901, 903, 904, 905, 906. Ojciec Klemens sporządził dokładne sumariusze sum czynszowych zlokowanych przez dobrodziejów klasztoru na dobrach ziemskich i kamienicach.

Archiwum lwowskie z chwilą kasaty klasztoru zostało rozproszone. Znaczna jego część uległa zniszczeniu, a reszta pozostała w rękach prywatnych. Obecny zasób Archiwum Klasztoru we Lwowie stanowią księgi nowego klasztoru, zbudowanego na Persenkówce we Lwowie w 1938 roku. Księgi te zostały przywiezione w czasie repatriacji karmelitów bosych ze Lwowa w 1946 roku.

Benignus Wanat OCD