POZNAŃ

1. KRÓTKA HISTORIA KLASZTORU

Karmelici bosi przybyli do Poznania w 1618 roku. Po uzyskaniu zezwolenia władz miejskich i zatwierdzeniu przez biskupa poznańskiego Andrzeja Opalińskiego (17 maja 1618) założyli klasztor na Wzgórzu św. Wojciecha. W nabytym ogrodzie wznieśli drewniany klasztor poświęcony przez biskupa pomocniczego Gaspara Hapa pw. św. Józefa. Murowany klasztor i kościół wznieśli w latach 1635-1687 na gruncie ofiarowanego dworu przez Barbarę Orzelską. Architektami i budowniczymi kościoła św. Józefa byli: Jerzy Catenaci oraz Krzysztof Bonadura starszy i młodszy. Po ukończeniu prac i wystroju wnętrza kościół został konsekrowany 13 lipca 1687 roku przez biskupa Hieronima Wierzbowskiego. W klasztorze mieściło się studium teologii dla kleryków.

Klasztor karmelitów bosych pw. św. Józefa w Poznaniu
na fotografii z I poł. XX wieku. Fot. J. Puciński.

Klasztor uległ kasacie na mocy decyzji króla pruskiego Fryderyka Wilhelma z dnia 5 lipca 1801 roku. Zabudowania przeznaczono i oddano do celów wojskowych. Mieściła się w nim administracja i biura wojska pruskiego. Kościół początkowo służył za magazyn, a od 1831 roku jako ewangelicki kościół garnizonowy. Po uzyskaniu niepodległości Polski budynki klasztorne zajęło wojsko polskie, a kościół św. Józefa od 24 lipca 1919 roku stał się kościołem garnizonowym dla wojska polskiego.

Klasztor karmelitów bosych pw. św. Józefa w Poznaniu
na fotografii z I poł. XX wieku.

W okresie międzywojennym karmelici bosi podejmowali intensywne starania o rewindykację swojej własności. Odzyskali ją dopiero w roku 1945, w stanie ruiny. Po odbudowaniu kościoła i klasztoru urządzono w nim studia filozoficzne dla kleryków. Ważniejsze przebudowy, modernizacje i rewaloryzacje obiektu dokonano w latach 1962-1974 na koszt prowincji, pod kierunkiem ojca Apoloniusza Godynia według planów architekta Franciszka Morawskeigo. Najbardziej kompetentną zaś rewaloryzację kościoła z nowym uposażeniem i wystrojem wnętrza przeprowadził ojciec Mariusz Jaszczyszyn, przeor klasztoru, według planów architekta Józefa Dutkiewicza i pod nadzorem miejskiego konserwatora zabytków sztuki, w latach 1984-1990. Od roku 1993 mieści się w klasztorze Wyższe Seminarium Duchowne Karmelitów Bosych Warszawskiej Prowincji i Instytut Duchowości Karmelitańskiej.

2. OBSZERNA HISTORIA KLASZTORU

Benignus Wanat OCD, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605-1975, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1979, s. 203-256. Do pobrania.

BW05

3. HISTORIA ARCHIWUM

W swej historii zasób archiwum klasztoru poznańskiego dzielił losy konwentu. Częste wojny, rabunki, zniszczenia i pożary klasztoru wywierały fatalny wpływ na stan akt. Brak stabilizacji wpłynął niekorzystnie na formułowanie się zasobu. W czasie wojen szwedzkich równocześnie z klasztorem padło ofiarą ognia również i archiwum. Wprawdzie karmelici bosi wywieźli z niego cenniejsze rzeczy, ale w drodze jeden wóz z najcenniejszymi przedmiotami dostał się w ręce Szwedów. Nie ulega wątpliwości, że zakonnicy starali się zabezpieczyć archiwum. Ale trudno dziś dojść, w jakim stanie z powrotem wróciło ono do klasztoru. Jak można wywnioskować na podstawie licznych inskrypcji, donacji, przywilejów klasztoru zasób archiwum musiał być pokaźny. Oprócz licznych kopii urzędowych, wydanych przez urzędy grodzkie i  ziemskie, archiwum klasztoru poznańskiego posiadało kopiariusze, do których przepisywano ważniejsze dokumenty i kopie zapisów. Do naszych czasów dochował się taki kopiariusz z lat 1648-1774 pt.: „Inscriptiones variae conventus Posnaniensis Carmelitarum Discalceatorum”. Drugą księgę tego rodzaju stanowi kodeks zatytułowany: „Iura processus diversi conventus Posnaniensis Carmelitarum Discalceatorum”.

W czasie drugiej inwazji szwedzkiej w XVIII wieku klasztor znów uległ zniszczeniu. Szwedzi zabrali nawet zegary i przedmioty codziennego użytku. Archiwum, o ile nie zostało wcześniej zabezpieczone, musiało też podzielić losy zniszczenia. Pod koniec XVIII stulecia klasztor poznański spłonął w pożarze. W płomieniach zginęło nawet kilku zakonników. Czy archiwum zdołano uratować, trudno dziś to udowodnić. Fakt istnienia kroniki oraz innych ksiąg archiwalnych znajdujących się obecnie w Państwowym Archiwum w Poznaniu zaprzeczają takiej ewentualności. Z chwilą suppresji klasztoru archiwum zostało przeniesione do klasztoru Bożego Ciała. Po pewnym czasie podzieliło losy zgromadzenia. Częściowo zostało przewiezione do Warszawy, częściowo do  Zakrzewa. W czasie przymusowej eksmisji karmelitów bosych z klasztoru wiele ksiąg zaginęło lub uległo zniszczeniu. Do chwili obecnej z dawnego archiwum klasztornego zachowały się następujące jednostki: 1) Historie conventualis – czyli kronika klasztoru obejmująca okres od 1618 do 1756 roku; 2) Breve Piusa VI, papieża, nadające odpust zupełny tym, którzy  nawiedzili w Dzień Zaduszny lub w jego oktawę kościół św. Józefa. Kilka ksiąg zasobu klasztornego znajduje się w Archiwum Państwowym w Poznaniu pod sygnaturą: Akta klasztorne, Poznań – Karmelici bosi:

C. 1. „Liber censuum conventus Posnaniensis s.p.n. Joseph Carmelitarum Discalceatorum 1757-1809”.
C. 2. „Tabela dochodów i wydatków klasztoru 1772-1775”.
C. 5. „Inscriptiones variae conventus posnaniensis Carmelitarum Discalceatorum 1648-1774”.
C. 6. „Jura processus diversi conventus posnaniensis Carm. Disc. 1667-1674”.
C. 7a. „Odpisy uwierzytelnione z ksiąg grodzkich tyczące pretensji klasztoru Karmelitów bosych w Poznaniu do sumy 6000 fl. pol.”
C. 7b. „Dokumenty klasztorne w sprawach elekcji przeorów, kazań itp.”
C. 13. „Liber obligationum perpetuarum pro benefactoribus et pro variis necessitatibus conventus posnaniensis conscriptus 1761-1805”.

Powyższe księgi są proweniencji karmelitańskiej. Archiwum Państwowe w Poznaniu posiada jeszcze cały szereg akt własnych z urzędów grodzkich i ziemskich, dotyczących klasztoru poznańskiego. Mikrofilmy wszystkich materiałów znajdujących się w Archiwum Państwowym w Poznaniu zostały zakupione w 1962 roku.

Według inwentarza Archiwum Prowincji z 1694 roku w zespole klasztoru poznańskiego znajdowały się następujące jednostki:

1. Contractum inter civitatem posnaniesem et conventum, cum variis epistolis Romae supra hoc negotium scriptia.
2. Contractus venditionis et emptionis horti inter Elisabetham Michanowa et Religiosos nostros.
3. Item consensus et quietatio et donatio horti a Magnifico domino Palatino Łęczyciensi.
4. Altare privilegiatum pro defunctis fratribus ad decennium duraturum concessum anno Domini 1624.
5. Item aliud exemplar eiusdem privilegii.
6. Relatio fundationis conventus posnaniensis.
7. Plenipotentis P.F.Prosperis ad exdividendam sortem suam et inscriptio Stanislai Czaplicz plebano S. Martini Posnaniae.
8. Plenipotentia capituli conventus posnaniensis circa 1500 fl.
9. Relatio erectionis conventus posnaniensis.
10. Relatio compendicza triumphi celebrati Posnaniae tempore canonisationis S.M.N. Teresiae.
11. Licentia RPN Generalis pro fundatione Monialium Posnaniae.

Zasób zespołu poznańskiego w Archiwum Prowincji uległ zniszczeniu w czasie pożaru klasztoru św. Michała w Krakowie.

Benignus Wanat OCD