Zagórz

Benignus Wanat OCD, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605-1975, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1979, s. 513-532. Historia klasztoru do pobrania

* * *

Klasztor Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Zagórzu koło Sanoka fundował Jan Franciszek Stadnicki herbu Śreniawa, syn Wiktoryna ze Żmigrodu i Teresy z Tomisławskich Stadnickich, kasztelanów przemyskich, wojewoda wołyński. Inkastelowany klasztor z kościołem budowano z początkiem XVIII wieku, a ukończono około 1730 roku. Klasztor wraz z kościołem otoczony był murami fortecznymi ze strzelnicami. Świątynia barokowa o rzucie przyziemia prostokątnym. Jej oryginalność w stosunku do wcześniejszych kościołów karmelitańskich stanowi ośmioboczna nawa centralna. Fasada bezwieżowa, trójprzęsłowa, dwukondygnacyjna, typu kościoła Il Gesu, zmodyfikowana przez architekta Francesco da Voltera w projekcie kościoła karmelitów bosych Santa Maria della Scala w Rzymie, który stał się wzorcowym dla całej kongregacji włoskiej św. Eliasza. Wnętrze świątyni przyozdobiono iluzjonistycznymi ołtarzami, malowanymi al fresco na ścianach. Klasztor przeznaczony był na dom modlitwy i ewangelicznej pracy w okolicy.

Ruiny kościoła sfotografowane około 1905 roku.
(Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona)

Klasztor zniszczony został przez pożar 26 listopada 1822 roku. Zakonnicy nie mieli funduszów na restaurację spalonego klasztoru. Rząd zniósł klasztor w 1831 roku. Jego majątek przeszedł na skarb państwa i do funduszu religijnego.

W roku 1956 ojciec Józef od Matki Bożej (Jan Prus), prowincjał karmelitów bosych, podjął śmiałą decyzję odbudowy klasztoru w Zagórzu, z funduszów państwowych i zakonu. Po uzyskaniu zgody władz kościelnych i państwowych zamieszkał wraz z bratem Wawrzyńcem Radkiewiczem w tymczasowym baraku na terenie dawnej warowni. Odgruzowano kościół i klasztor oraz studnię. Zabezpieczono elewacje kościoła, zgromadzono większość materiałów budowlanych do rekonstrukcji zabytku. Architekt Tadeusz Żurowski wykonał dokumentację pomiarową i plany rekonstrukcji. Po nagłej śmierci ojca Józefa Prusa (5 kwietnia 1962) Wojewódzki Urząd do Spraw Wyznań w Rzeszowie nakazał zlikwidować placówkę zakonną w Zagórzu. Zakonnicy z żalem opuścili Zagórz 10 października 1962 roku. Decyzja ta wyrządziła ogromną szkodę kulturze narodowej. Do tej pory mógł być odbudowany zabytkowy zespół sakralnego budownictwa z początku XVIII wieku.

Ruiny kościoła na fotografiach z 1970 r.

Historia archiwum

Z dawnego zasobu archiwum klasztoru w Zagórzu pozostały tylko fragmenty akt z ostatniej jego doby. Znajdują się one obecnie w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Krakowie na Wawelu, w zespole: Teki Schneidra, sygn. 1739 i 1740. Natomiast cały dawniejszy zasób zagórski zaginął bez wieści. Przypuszczać należy, że uległ zniszczeniu przy pożarze klasztoru. Podobny los spotkał archiwum konwentu przemyskiego. W 1784 roku po kasacie klasztoru w Przemyślu tamtejsi karmelici bosi przenieśli się do Zagórza. Ponieważ ich dobra ziemskie i sumy funduszowe przyłączono również do Karmelu zagórskiego, zgromadzenie zabrało ze sobą także zasób archiwum klasztoru, a przynajmniej dokumentację do dóbr aktualnie posiadanych. Prawdopodobnie spłonęła ona w pożarze wraz z miejscowymi aktami.

Z ksiąg urzędowych twierdzy w Zagórzu pozostała do naszych czasów tylko księga wizytacji prowincjalnych i generalnych, która szczęśliwym losem zawędrowała do archiwum klasztoru karmelitów trzewiczkowych w Krakowie. Ówczesny archiwariusz ojciec Michał Wojnarowski w czasie porządkowania zbiorów przekazał księgę do archiwum prowincji w Czernej.

Obecny zasób zagórski obejmuje akta z lat 1956-1962 dotyczące rewindykacji, zabezpieczenia i restauracji klasztoru. W 1962 roku po zwinięciu placówki akta te przekazane zostały do archiwum prowincji.

Benignus Wanat OCD