WIŚNICZ

1. KRÓTKA HISTORIA KLASZTORU

Klasztor Chrystusa Zbawiciela w Wiśniczu powstał z fundacji Stanisława Lubomirskiego, wojewody krakowskiego. Do tej fundacji zobowiązał się ślubem pod Chocimiem w 1621 roku, jako pełniący obowiązki wielkiego hetmana koronnego po nagłej śmierci Jana Karola Chodkiewicza. Uwieńczony sukces militarny pod Chocimiem zobowiązał go do wypełnienia ślubu. W latach 1622-1635 wybudował w pobliżu swego zamku potężny klasztor i kościół z pełnym uposażeniem wnętrz, gotowy do zamieszkania i do kultu Bożego. Plany budowy opracował i budową kierował Maciej Trapola, nadworny architekt Lubomirskiego. Murowany klasztor wczesnobarokowy, zbudowany został w kształcie czworoboku, z dziedzińcami wewnętrznymi i wnętrzami sklepionymi kolebkowo. Zabudowania otoczono fortyfikacjami nowowłoskimi, w kształcie gwiazdy ośmioramiennej, utworzonej z czterech bastionów pięciokątnych na osiach poprzecznych i z czterech bastionów trójkątnych na osiach przekątnych. Klasztor w Wiśniczu stanowi przykład idealnej fundacji magnackiej, z pełnym wyposażeniem w dobra ziemskie i uposażeniem wszystkich wnętrz, jak np. bibliotekę z książkami oprawnymi w skórę z herbem Śreniawa, czy też kuchni z naczyniami i magazynem z żywnością.

Więzienie karne w dawnym klasztorze karmelitów bosych
pw. Chrystusa Zbawiciela w Wiśniczu w 1926 roku.
(Narodowe Archiwum Cyfrowe)

W klasztorze tym przez pewien czas od 1630 roku znajdował się nowicjat, a następnie studia teologiczne dla kleryków. Po pierwszym rozbiorze Polski klasztor w Wiśniczu padł ofiarą rządów cesarza Józefa II. W 1783 roku uległ kasacie. Klasztor zajęto na ciężkie więzienie dla przestępców politycznych. Karmelici bosi upominali się o swoje prawa do własności pod koniec XIX wieku i w okresie międzywojennym. Podejmowane starania nie przyniosły pozytywnych wyników.

Więzienie karne w dawnym klasztorze karmelitów bosych
pw. Chrystusa Zbawiciela w Wiśniczu w 1926 roku.
(Narodowe Archiwum Cyfrowe)

W czasie okupacji niemieckiej w latach 1940-1942 zabytkowy kościół z premedytacją został zniszczony i rozebrany z polecenia gestapo pod nadzorem inżyniera Hansa Schneidera, jako symbol polskości i wotum zwycięstwa naszego narodu pod Chocimiem.

2. OBSZERNA HISTORIA KLASZTORU

Benignus Wanat OCD, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605-1975, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1979, s. 347-372. Do pobrania.

BW09

3. HISTORIA ARCHIWUM

Zasób archiwum klasztoru w Wiśniczu znany nam jest tylko częściowo z zachowanych dotychczas archiwaliów. Pomimo istnienia szczegółowych inwentarzy zakrystii i biblioteki, nie dochował się do naszych czasów żaden inwentarz arki trzechkluczowej czyli archiwum klasztornego. Przypuszczać można jednak, że zasób archiwum był skromny. Z oryginalnych dokumentów zawierał akt fundacyjny, przywilej króla Jana Kazimierza na sól z żup wielickich, breve apostolskie na erygowanie bractw kościelnych, dekrety Roty Rzymskiej w sprawach spornych. Wcześniejsza dokumentacja dóbr zapisanych konwentowi pozostała z pewnością w archiwum Lubomirskich. Poza dotacją fundatorską karmelici wiśniccy nie nabywali więcej realności ziemskich. Dobra swoje natomiast często oddawali w dzierżawę za rocznym czynszem. Stąd w archiwum znajdowały się kontrakty dzierżaw i umowy gospodarcze.

Do wpisywania akt prawnych i przywilejów klasztoru zaprowadzono specjalny kodeks zatytułowany „Liber iurium in quo erectio fundationis conventus visnicensis firmatur et stabilitur”. Kodeks papierowy, oprawiony w skórę, posiada 140 stron, w tym zapisanych 72. Obejmuje in extenso akta fundacyjne oraz zapisy funduszowe Stanisława Lubomirskiego i innych dobrodziejów klasztoru z obligacjami wieczystymi. Rękopis zawiera akta z XVII wieku. Kopista zakonny wciągnął również na stronach 19-41 wykazy poborów, podatków i danin z wszystkich majątków klasztornych. Ponieważ konwent miał częste zatargi o lasy w Bukowcu, Krzesławicach i Kwasowicach, dlatego na stronach 40-43 szczegółowe omówione zostały prawa karmelitów wiśnickich do lasów. Na stronie 45 jest kopia przywileju króla Jana Kazimierza na 5 bałwanów soli rocznie z żup wielickich (Kraków, dnia 29 listopada 1660).  Na tejże stronie i następnych znajdują się wykazy dziesięcin i mesznego z majątków klasztornych, na rzecz kościołów parafialnych. Konwent płacił dziesięciny kościołom: w Gdowie – z dóbr Zegartowic 60 zł, w Sieciechowie – dziesięcinę snopową; W Górze św. Jana – z folwarków Krzesławice i Kwasowice 60 zł, według kwitów dawniejszych dziedziców; oraz kościołowi w Raciechowicach dziesięcinę z majątku Bigorzałki.

Rękopis powyższy stanowił sumę praw – kodeks praw klasztoru w Wiśniczu, gwarantujący i zabezpieczający dobra zakonne wobec urzędów. Obecnie znajduje się w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, w dziale rękopisów pod sygn. 4839. Z ksiąg praw klasztoru wielkie znaczenie posiadał rękopis (przechowywany obecnie w Bibliotece PAN w Krakowie pod sygn. 909): „Liber in quo annotantur summae conventum nostrum visnicensem Carmel[itarum] Discalceatorum concernentes cum expressione locationis ac census inscripti ab iidem summis comparatus a[nno] D[omini] 1774”. Kodeks (założony na 9 lat przed kasatą klasztoru) formatu 30,5×19,5 cm, zapisany na 41 kartach, zawiera wykaz wszystkich sum funduszowych konwentu oraz czynszów z nich pochodzących. Każda suma posiada na początku krótką historię swojego pochodzenia, w której uwzględniono ofiarodawcę zapisu, cel, datę, miejsce i urząd zapisu oraz miejscowość i dobra, na których została zabezpieczona. Historia podaje również wszelkie translokacje sum na inne dobra. W księdze tej notowano wpływy czynszów rocznych z oznaczeniem daty.

Uchwały kapituły generalnej i prowincjalnej oraz rozporządzenia definitoriów generalnych i prowincjalnych wpisywano do oddzielnej księgi (znajdującej się obecnie również w Bibliotece Ossolińskich, jako rkps 1877) zatytułowanej: „Acta primi capituli generalis Fratrum Carmelitarum Discalceatorum 1605 [-1729]”. Kodeks papierowy, oprawiony w pergamin, zapisany na 243 stronach, posiada wiele materiału dotyczącego organizacji oraz formacji duchowej i intelektualnej tak całej prowincji, jak poszczególnych klasztorów. Z powodu braku oryginalnych ksiąg kapituł i definitoriów prowincjalnych, kopiariusz wiśnicki stanowi podstawowe źródło badań nad historią karmelitów bosych w Polsce.

Ważniejsze wydarzenia w życiu konwentu, zgodnie z przepisami zakonu, zapisywano do kroniki klasztornej. Do tego celu przeznaczono księgę oprawioną w skórę, formatu in quarto. Pierwszą kartę zdobią iluminacje herbowe i monogramy. Na karcie 1r. u góry dwa monogramy wpisane w koło z promieniami słonecznymi „IHS” i „MRA”. Poniżej herb zakonu karmelitów bosych w pełnym ujęciu i z napisem w otoku: „Zelo zelatus sum pro Domino Deo exercituum”. Nad herbem napis: „Insigne Carmelitanae Familiae”. Pod herbem dwuwiersz: „Dum fluet unda maris, curretque per aethera Phoebus. (Vivet Carmeli candidus Ordo mihi). Na odwrocie karty znajduje się złocony herb Lubomirskich Śreniawa. Wokół niego litery: S[tanislaus] L[ubomirski] C[omes] V[isnicensis] P[alatinus]  R[ussiae] C[apitaneus] S[andomirensis]. Ponad herbem napis: „Insigne Illustrissimi Fundatoris nostri”. Poniżej dwuwiersz: „Dum fluet unda maris, curretque per aethera Phoebus / crescent magnanimis curre Śreniawa viris”. Na pierwszych 13 kartach starannie prowadzona Kronika zawiera opis fundacji, uposażenia a także konsekracji kościoła. Od karty 13 zmienia się charakter pisma oraz wartość księgi. Nie jest to już właściwa kronika, ale opracowanie ex post, na podstawie zachowanych dokumentów i ustnych relacji. Autor zestawił chronologicznie ważniejsze wydarzenia z dziejów konwentu, opisując szczegółowo zniszczenie klasztoru i zamku przez Szwedów, restaurację klasztoru, pogrzeby członków rodziny fundatorskiej etc. Na kartach 81-92 ojciec Ignacy od św. Jana Ewangelisty zamieścił wykaz przełożonych klasztoru: „Priores et suppriores qui fuerunt in Visnicensi conventu Salvatoris Carm[elitarum] Discal[ceatorum] 1630-1719”.

Akta sądowe zajmowały dużo miejsca w archiwum klasztornym. Konwent prowadził we wszystkich instancjach kościelnych dwie sprawy sądowe, które pochłonęły wiele czasu i pieniędzy. W 1679 roku rozpoczął się spór o dziesięcinę pomiędzy karmelitami bosymi i księdzem Mikołajem Cyrusem, proboszczem w Górze św. Jana. Klasztor jako kolator tegoż kościoła płacił proboszczowi dziesięcinę z dóbr Krzesławice i Kwasowice. Według taryfy i umowy zobowiązany był płacić z tego tytułu 60 zł rocznie. Ojciec Szymon od Matki Bożej, przeor klasztoru, w latach 1676-1679, zwiększył dziesięcinę księdzu Cyrusowi. Następny przeor ojciec Franciszek od Matki Bożej Gromnicznej, za zgodą kapituły konwentualnej, dnia 28 lipca 1679 roku postanowił zaprotestować przeciwko żądanej podwyżce, płacąc jak dawniej 60 zł rocznie. Spór wypłynął na forum publiczne, we wszystkich instancjach. Wreszcie na mocy dekretu Stolicy Apostolskiej strony powaśnione doszły do porozumienia (w 1698 roku). Akta sądowe tej sprawy znajdują się w Bibliotece Ossolińskich we Wrocławiu.

Drugi spór toczył się z cystersami czyżyckimi. W dniu 17 sierpnia 1719 roku kapituła karmelitów bosych postanowiła drogą sądową bronić swoich dóbr we wsi Krzesławice (zapisanej klasztorowi przez fundatora) przeciw ojcom cystersom w Czyżycu. Nie wiadomo na jakiej podstawie Michał Jordan, wojewoda bracławski, zajął karmelitom bosym Krzesławice, oddając je Mikołajowi Romiszowskiemu, opatowi klasztoru w Czyżycu. Procesy trwały w różnych instancjach przez 13 lat. Przez dekret Sądu Nuncjatorskiego sprawa nie przyniosła spodziewanego rezultatu. Wówczas proces rozpoczęto w Rocie Rzymskiej. Wyrokiem tego sądu z dnia 23 stycznia 1728 roku cystersi otrzymali nakaz zwrotu karmelitom bosym zabranych dóbr. Skoro to jednak nie pomogło, dekretem tejże Roty Rzymskiej z dnia 4 lipca 1729 roku przełożeni klasztoru i trzej ojcowie: Albert Ściewierkiewicz, Edmund Macieszkiewicz i Robert Kozłowski obłożeni zostali cenzurami kościelnymi, ekskomuniką i suspensą. Za niedostosowanie się do dekretu i za upór, Rota Rzymska po czterokrotnym zwiększeniu kar, dekretem z dnia 30 kwietnia 1732 roku nakazała ogłosić we wszystkich kościołach i kaplicach ekskomunikę na wymienionych zakonników z opatem na czele. Promulgacja miała się odbyć w czasie bicia dzwonów przy zapalonych świecach. Po ogłoszeniu ekskomuniki świece należało zgasić i rzucić na ziemię, wznieść krzyż, a wiernych pokropić święconą wodą na odstraszenie szatana. Równocześnie zwolniono poddanych klasztoru od służby, wzbroniono wiernym kontaktów z ukaranymi oraz zarządano pomocy – brachii saecularii od króla. Wobec powyższych sankcji, cystrersi ustąpili. 13-letni spór zakończył się przyjacielską ugodą zawartą w obecności Paulicjusza, nuncjusza apostolskiegp, w lipcu 1732 roku.

Ważne sprawy gospodarcze klasztoru wpisywano do księgi „Liber in quo documenta varia circa erectionem abol. conventus Carmelitarum Discalceatorum Visnicii”. O ważności tej księgi świadczy adnotacja umieszczona na wyklejce: „Ta xiąszka iest wielce potrzebna, w którey się wyrazaią wszelkie dokumenta circa erectionem conventus, gdzie specifikuje wszelkie zapisy y w ktorych grodach zostaią”. Treść księgi jest następująca:

„Auctio censuum per inscriptionem 1.000 fl., s. 22, 257; Czeladź klasztorna, s. 366; Czeladź Leksandrowej, s. 372; De praedio Alexandrova, aedificiis ipsius, familia, s. 135, 177; De subditis praedialis et obligationibus eorum, s. 137; De agris et fructibus eorum, s. 138, 206; De stabulo, pecoribus et pecudibus, s. 145; De braxatorio et eius utensilibus, s. 147, 153; De apiano, s. 154; De stagnis, piscibus, s. 157, 166; De horto pro lupulo et proventu lupuli, s. 165; De hortis pro oleribus, s. 167; De pomariis, s. 169; Debitorum nota, s. 312; Doctrinae seu industriae circa apes, s. 155; Donatio verbalis stagnorum, s. 18; Donatio officiosa molendini in Olchawa, s. 19, 293; Donatio villae Leksandrowa, molendini in Olchava et aliorum, s. 26, 259; Donatio bonorum Zegartowice, Kwasowice etc., s. 34, 263; Dziesięciny i meszne dla kościołów, s. 297; Familia praedialis, s. 167; Inscriptio fundationis, s. 255; Inscriptio 1500 fl., s. 9, 253; Inscriptio census 210 fl. pro bibliotheca, s. 30, 261; Industriae circa pomaria, s. 173; Instrumenta mensatorum, s. 119; Instructio inscriptionis, s. 8; Inventarium bibliothecae, s. 53-108; Inventarium sacristiae, s. 109; Inventarium pecorum in Leksandrowa, s. 291; Jus pro fundo in quo est ecclesia, s. 1; Kwity poborowe – kontrybucje, s. 184, 275; Meszna z Leksandrowej, s. 126; Notabilia quaedam de molendino olchaviensi, s. 123; Notabile de subdito occiso a Judeo, s. 149; Obligatio molitoris in Olchawa, s. 121; Praedium Leksandrowa 1687-1689, s. 218; Res culinae, s. 117; Res promptuarii, s. 117; Scitu digna, s. 353, 355; Statystyki zasiewów i zbiorów 1645-1660, s. 206-215; Statystyki ziemiopłodów 1631-1646, s. 140-147; Taxa rerum ex conventu Conceptionis BMV, s. 245; Victualia data a fundatore, s. 245”.

Oprócz zasobu archiwum klasztornego w archiwum prowincji w Krakowie w 1694 roku znajdowały się następujące dokumenty dotyczące klasztoru w Wiśniczu:

1. „Fundatio conventus visnicensis cum inscriptionibus.
2. Licentia Definitorii Generalis fundandi conventum Visnicii.
3. Donatio molendini in Olchawa a Magnifico D. palatino Russiae.
4. Inscriptio Magnifici Palatini Russiae conventui visnicensi in bonis Zegartowice, aliisque eo spectantibus”.

Zasób archiwum uległ rozbiciu i częściowemu zniszczeniu w czasie kasaty klasztoru. Likwidacja klasztoru musiała nastąpić niepodziewanie. Karmelici bosi bowiem nie zdołali zabrać ze sobą nawet najważniejszych ksiąg, jak kronika, akta kapituły konwentualnej, księgi profesji i zmarłych. Po kasacie archiwum i biblioteka przeszły do zbiorów prywatnych zapewne Potockich (dziedziców Wiśnicza), Lubomirskich i Pusłowskiego. Z biegiem czasu część archiwaliów wiśnickich drogą kupna czy darowizny dostała się do Biblioteki Osslińskich we Lwowie, a część do Biblioteki PAN w Krakowie. Do chwili obecnej zachowały się następujące rękopisy zinwentaryzowane z proweniencją klasztoru karmelitów bosych w Wiśniczu:

W Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu:

1. Rkps 91, nr 64 i 65. „Processus causae et actionis iudiciariae inter conventum visnicensem Ord. Carm. Disc. et rev. parochum in Monte S. Joannis dioec. Cracov. respectu decimarum ex agris villarum Krzesławice et Kwasowice in iudicio delegato apost. gestus et formatus. Dat. Crac. 29 Febr. 1696”, k. 104.

2. Rkps 91. „Donatio bonorum Zegartowice, Kwasowice, Krzesławice, Dąbie etc. conventui visnicensi Ord. Carm. Disc… per ill… Stanislaum Lubomirski, palatinum cracoviensem, primum fundatorem. Actum in Proszowice in Terminis Terrestribus feria 2 post festum S. Francisci [7.X] conf. prox. a. D. 1647, oblata in Castro Crac. feria V post fest. conv. s. Pauli ap. [27.I] prox. a. D. 1757”, k. 220-224.

3. Rkps 758. „Hamus aureus… de Virginis Deiparae Mariae praestantia, aestimat., amore, cultu, ad Christianos omnes (…) per P.Fr. Andream a Jesu, Polonum primum, conventus visnicensis Carmelit. Disc. libri 4”.

4. Rkps 1871/I. „Relatio fundationis conventus visnicensis Salvatoris Carmelitarum Discalceatorum cum annalibus eiusdem monasterii 1624-1719”.

5. Rkps 1872/II. Cathalogus seu index librorum bibliothecae conventus Salvatoris visnicensis Carmelitarum Discalceatorum conscriptus 1649” (s. 264).

6. Rkps 1877/II. „Acta primi capituli generalis Fratrum Carmelitarum Discalceatorum 1605-1729”.

7. Rkps 4839/II. „Liber iurium conventus visnicensis”.

8. Rkps 4840/II. „Processus causae inter adm. rev. Nicolaum Cyrus, quodam parochum in Monte
s. Joannis et adm. rev. Priorem, totumque conventum visnicensem, Ordinis Carmelitarum Discalceatorum, ratione non extraditionis decimarum et messalium ex villis Zegartowice, Krzesławice et Kwasowice 1688-1694” (k. 58).

9. Rkps 4859/II. „Processus causae actionis agitatae in tribunali s. nuntiaturae apostolicae inter”… jak wyżej (k. 105).

10. Rkps 9514/I. „Liber in quo documenta varia circa erectionem abolitionemque conventus Carmelitarum Discalceatorum Visnicensis”.

W Bibliotece PAN w Krakowie:

1. Rkps 907. „Inventarium universale bonorum conventus visnicensis Carmelitarum Discalceatorum anno 1645-1671.

2. Rkps 908. Liber in quo aurum et argentum sacristiae describitur abol. conv. Carmelitarum Discalceatorum visnicensium.

3. Rkps 909. Liber in quo annotantur summae conventum nostrum visnicensem Carmelit. Discalc. concernentes cum expressione locationis ac census inscripti ab iisdem summis, comparatus a. D. 1774.

4. Rkps 910. Rozmaitości: Luźne dokumenty do kontrybucji z lat 1809-1815 do skasowanego klasztoru OO. Karmelitów Bosych w Wiśniczu”.

Benignus Wanat OCD