Warszawa

Benignus Wanat OCD, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605-1975, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1979, s. 403-457. Historia klasztoru do pobrania

* * *

Klasztor Wniebowzięcia NMP i  św. Józefa w Warszawie na Krakowskim Przedmieściu został założony za wyraźnym poparciem króla Władysława IV i królowej Cecylii Renaty. Cieszył się względami dworu królewskiego. W roku 1639 pierwsi karmelici bosi zamieszkali w dworze ofiarowanym im przez Barbarę Krasicką, wdowę po Marcinie Krasickim, wojewodzie podolskim i fundatorze karmelitów bosych w Przemyślu. W latach 1643-1701 wybudowano okazały kościół barokowy na rzucie krzyża łacińskiego, trzynawowy z transeptem. Nawy boczne zredukowano do rzędów kaplic, połączonych ze sobą przejściem, otwartych do centralnej nawy szerokimi arkadami. Kierownikiem budowy we wczesnym okresie budowy prawdopodobnie był architekt królewski Constantino Tencalla, pochowany w podziemiach tegoż kościoła (27 kwietnia 1646). St. Mossakowski odkrył w Mediolanie projekt kościoła Karmelitów Bosych w Warszawie, opracowany przez arch. Giovanniego Battisty Gisleniego (1600-1672), który jednak w swym wystroju wnętrza znacznie różni się od istniejącego zabytku. Godną uwagi jest natomiast fasada zmodyfikowana typu Il Gesu w karmelitańskim budownictwie, zastąpiona w XVIII wieku przez nową, zaprojektowaną przez arch. Efraima Schrogera. Konsekracji wybudowanego kościoła dokonał biskup poznański Mikołaj Święcicki 28 października 1701 roku.

Klasztor karmelitów bosych pw. Wniebowzięcia NMP i św. Józefa w Warszawie
na Krakowskim Przedmieściu. I poł. XX wieku.

Klasztor przeznaczony był na studia filozoficzno-teologiczne. Spełniał rolę kierownictwa duchowego wobec dworu królewskiego i na rzecz licznych bractw kościelnych. Klasztor zniesiono dekretem cara Aleksandra II 27 października 1864 roku za udział zakonników w Powstaniu Styczniowym. W klasztorze umieszczono Wyższe Seminarium Archidiecezji Warszawskiej. Zakon Karmelitów Bosych od 1921 roku do obecnych czasów podejmował starania o zwrot swojej własności.

Nawa główna kościoła. I poł. XX wieku.

Historia archiwum

Najważniejsze dokumenty klasztoru warszawskiego w XVII wieku przechowywano w skrzyni trzechkluczowej. Według kroniki skrzynia wykonana z żelaza, oprócz dwóch kłódek wiszących posiadała jeszcze 8 innych zamknięć. Przechowywano ją w zakrystii.

W nocy z dnia 22/23 czerwca 1699 roku do zakrystii przedostali się złodzieje i ukradli całą skrzynię. Oprócz złotego kielicha z donacji Grzybowskich i cennego relikwiarza Krzyża świętego w skrzyni znajdował się pergaminowy przywilej króla Władysława IV na fundację warszawską (opatrzony wiszącą pieczęcią w srebrnej oprawie), księgi kapituł prowincjalnych i inne ważne dokumenty i rękopisy. Rozbitą skrzynię znaleziono nad Wisłą. Rozrzucone akta zebrano i przyniesiono do klasztoru. Kronikarz ogólnikowo tylko wspomniał, że w skrzyni mieściły się ważne dokumenty. Brak szczegółowych inwentarzy nie pozwala nam odtworzyć zasobu archiwum. Na podstawie dokonanych zapisów i kontraktów klasztoru przypuszczać możemy, że archiwum posiadało bogaty dział dokumentacji majątkowej. Wskaźnikiem tego jest księga akt kapituły konwentualnej.

Z dawnego zasobu archiwum znamy tylko kilka kopii dokumentów z kroniki klasztornej. Oto one:

1. 1642, 3 kwietnia, Warszawa. Władysław IV, król Polski, oddaje pod  opiekę szachowi perskiemu misje karmelitów bosych w Persji, k. 18.
2. 1642, 23 marca, Warszawa. Kopia listu (Piotra Gembickiego) kanclerza wielkiego koronnego do wezyra perskiego w tej samej sprawie, k. 20-23.
3. 1651, 23 września, Gdańsk. List Jana Kazimierza, króla Polski, do ojca Marcina od Wszystkich Świętych, swego spowiednika, w którym poleca siebie i wojsko modlitwom matki Teresy Marchockiej, k. 67.
4. 1671, 18 lutego, Warszawa. Michał Wiśniowiecki, król polski, prosi papieża Klemensa X o beatyfikację ojca Jana od Krzyża (późniejszego świętego), k. 115.
5. 1683, 15 marca, Warszawa. Ojciec Marcin Charzewicz, prowincjał karmelitów trzewiczkowych, przyjmując braterstwo karmelitów bosych i ich zgodę na założenie klasztoru na Lesznie, zobowiązuje się nie robić im żadnych trudności w administracji Bractwa Szkaplerznego i  św. Józefa, k. 161-164.
6. 1687, 30 marca, Rzym. Definitorium Generalne pozwala na sprzedaż domu Gostowskiego, k. 165.
7. 1688, 30 lipca, Warszawa. Przywilej króla Jana III Sobieskiego na sumę 500 zł rocznie z żup wielickich i bocheńskich, przeznaczony na budowę klasztoru, k. 176-178.
8. 1690, 9 października, Rzym. Definitorium Generalne pozwala na sprzedaż domu „Bremerowskiego” za 6.500 zł z tym warunkiem, że sumę 5.000 zł konwent przeznaczy na kupno – pod budowę klasztoru – przyległej parceli zw. „Scholasterią”, k. 183.
9. 1692, 8 luty, Rzym. Definitorium Generalne przeznacza sumę uzyskaną ze  sprzedaży domu „Bremerowskiego” na budowę klasztoru, k. 193.
10. 1698. „Mowa Stefana Humienieckiego, marszałka konfederacji cywilnej księcia Conti w Łowiczu”, k. 257.
11. 1698. „Excerpt punktów z rokoszu connotowanych w Łowiczu 16 May 1698 per tractatum concludowanych”, k. 258-261.
12. 1798. „Mowa J.M.P. Stephana Humienieckiego, marszałka rokoszu generalnego do K[róla] J[ego] M[ości] w Warszawie 22 Maii 1698”, k. 263-264.
13. 1698, 10 marca, Skierniewice. List kard. Michała Radziejowskiego do przeora klasztoru, w sprawie budowy, k. 265.
14. 1699, 14-23 kwietnia, Łowicz. Kopie listów kardynała Michała Radziejowskiego do wojewody malborskiego (Jana Przebendowskiego) i  odpowiedź wojewody, k. 280-284.
15. 1699, 31 sierpnia, Warszawa. „Kopia assekuracyi Stanisława Michała Radziwiłła, kancelrza wielkiego W.K.L. na sto zł wiecznymi czasy dla klasztoru, za odstąpienie części ogrodu”, k. 309.

Z rzymskich dokumentów pergaminowych konwent posiadał immunitet, na mocy którego klasztory karmelitów i karmelitanek bosych w Polsce i na Litwie wyjęte zostały spod jurysdykcji cywilnej i biskupiej w sprawach sądowych. Podlegały tylko Stolicy Apostolskiej i Nuncjuszowi Apostolskiemu w Polsce. Immunitet wystawił Karol Cerrus, protonotariusz i referendarz Sygnatury Apostolskiej w Rzymie, dnia 23 lutego 1712 roku. Dokument ten zawiera transumpty: 1. Breve apostolskiego Pawła V (datowanego w Rzymie 24 sierpnia 1607 roku), 2. Grzegorza XV, papieża (z 13 czerwca 1622 roku). Lektor filozofii w Warszawie ojciec Atanazy od św. Józefa przedłożył w celu ingrosacji oryginalny dokument spisany na pergaminie w urzędzie Nuncjatury Apostolskiej w Warszawie, dnia 3 października. Uzyskaną oblatę  ogłoszono drukiem.

Po 1794 roku archiwum klasztoru uległo zniszczeniu i rozbiciu. Klasztor zabrany na koszary dla wojska pruskiego, francuskiego, austriackiego i polskiego, utracił wiele pamiątek i swoją dokumentację. Część archiwum zachowana po kasacie klasztoru pozostaje nadal w stolicy w Archiwum Archidiecezji Warszawskiej.

Wykaz ksiąg i akt z proweniencją klasztoru karmelitów bosych w Warszawie w Archiwum Archidiecezji Warszawskiej:

1. Sygn. C-5-2. „Liber acceptarum et expensarum fabricae conventus Carmelitarum Discalceatorum Varsaviae 1678-1796”.
2. Sygn. C-5-6. „Liber acceptorum et expensarum quotidinarum conventus varsaviensis sub titulo Beatissimae V. Mariae in coelum Assumptae et  S.P.N. Joseph Carmelitarum Discalceatorum anno 1666 compactus [ad 1688]”.
3. Sygn. C-5-15. „Liber accepti et expensi conventus varsaviensis Carmelitarum Discalceatorum comparatus anno Domino 1688” (1714).
4. Sygn. C-4-19. „Cathalogus Missarum a conventualibus conventus varsaviensis celebratarum ab anno Domini 1783 [ad 1864]”.
5. Sygn. „Computus missarum celebrandarum et celebratarum conventus Carmelitarum Discalceatorum Varsaviae in suburbio Cracoviensi ab anno 1714 [ad 1730]”.
6. Sygn. H-4-2. Akta prawne dotyczące funduszów Bractwa Matki Bożej Szkaplerznej i św. Józefa przy kościele Karmelitów Bosych w Warszawie.
7. Sygn. H-4-3. Akta Szkaplerzne.
8. Sygn. H-4-5. Akta Szkaplerzne. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego posiada cenny rękopis klasztoru warszawskiego: „Acta capituli conventus varsaviensis” – dział rękopisów, sygn. 40.

Benignus Wanat OCD