Karmelitańskie książki i modlitewniki z przełomu XVII/XVIII w. przypominają kapsuły czasu. Wkładano bowiem do nich różne obrazki i karteczki, które przetrwały tam całe stulecia. Niekiedy służyły za praktyczne zakładki, ale najczęściej umieszczano na nich ważne dla właściciela książki treści. Poniżej można zobaczyć przykłady takich malutkich skarbów odnalezionych w książkach i przechowywanych w Archiwum Prowincji.
DUCHOWE UMOWY
Na odwrocie obrazków można czasem odnaleźć „duchowe umowy” zawierane pomiędzy karmelitą bosym i karmelitanką bosą. Umowa w pięciu punktach dotyczyła obustronnego zobowiązania do głębszego życia duchowego, a także wzajemnego towarzyszenia sobie modlitwą i ofiarami nie tylko za życia, ale i po śmierci jednej ze stron. „Umowa w miłości Pana Iezvsa, teraz y po smierci, z W.[ielebnym] Oycem Mikołaiem od S[więtego]. Stanisława K.[armelitą] Boss.[ym] grzeszney Agnieszki od Pana Iezvsa Baranka, Niegodnej Kar:[melitanki] Boss[ej]. Na te pięc punktow. 1. Nigdy Dobrodzieia Naβego Pana Iezvsa nie obrażać nie tylko uchowaÿ Boże smiertelnem grzechem ale y namnieyβem dobrowolnem powβedniem, niedoskonałością umyslna. A iesliby się z ułomności co trafiło, to iako napredzey zaras 2. Przepraβac Pana Iezvsa, y błagac go wm[wasza miłość] za mię nawiekβą grzeβnice, ia teβ za wmści[waszej miłości], proβąc aby nas strzegł na zawβe od βwanku w łasce swoiey S.[więtej] owβem pomnażał w duβach naβÿch chwałę swoię S.[więtą] y co mu iest namilszego. 3. Przyłączyc Pannę Przenaswietβą do tey umoweÿ y do wβelakich spraw naβych, po niey S.[więtą] Matkę naβe y S.[więtego] Oyca Iozepha y swych Patronow. 4. Kiedy kto z nas umrze wziąc owego Rozum ÿ wolą, y tą Pana Iezvsa kochac za niego, a βczegulnie się za te duβe modlic. 5. Duβom w czyscu, ile ratunku nie maiącem, wβystkie zasługi swoie darować, w każdy dzień im co osobliwego posyłając, a ile owey z którą iest ta umowa. Na więkβą czesc y chwałe Panu Bogu. Amen. W Poznaniu R.[oku] P.[ańskiego] 1684, dnia Iunÿ 14. wm[waszej miłości] Oyca mego naniegodnieyβa corka y sługa S.[więtych] modlitw na zawβe barzo prosi”.
„Umowa duchowa” z 1684 roku między siostrą Agnieszką od Pana Jezusa Baranka i ojcem Mikołajem od św. Stanisława. Rewers obrazka.
„Umowa duchowa” z 1684 roku między siostrą Agnieszką od Pana Jezusa Baranka i ojcem Mikołajem od św. Stanisława. Awers obrazka z najważniejszymi datami życia siostry Agnieszki.
„Umowa duchowa” z 1732 roku między ojcem Idzim od Krzyża i siostrą Teresą od Ducha Świętego. Rewers obrazka.
„Umowa duchowa” z 1732 roku między ojcem Idzim od Krzyża i siostrą Teresą od Ducha Świętego. Awers obrazka z najważniejszymi datami życia ojca Idziego.
PATRON MIESIĘCZNY
Niektóre z karteczek to „patroni miesięczni”. Każdego miesiąca karmelitanka bosa (podobnie też i karmelita bosy) losowała imię świętego patrona, który stawał się jej szczególnym opiekunem na najbliższy czas. „Patron miesięczny” wzmiankował także cnotę, jaką należało praktykować w danym miesiącu z większym zaangażowaniem, a także konkretne umartwienie pokutne.
Zwyczaj comiesięcznego losowania świętego patrona, by oddać się pod jego opiekę i orędownictwo, spopularyzował hiszpański jezuita, święty Franciszek Borgiasz (1510-1572). W domu jego rodziców Juana Borja y Enriquez oraz Juany Aragońskiej istniał zwyczaj losowania patrona na cały rok. Oddaniu się pod jego opiekę towarzyszyło postanowienie spełnienia jakiegoś pobożnego dzieła lub uczynku oraz szczególnie uroczyste obchodzenie dnia jego wspomnienia. Franciszek Borgiasz wyniósł z tej praktyki dużo duchowego dobra, dlatego zaszczepił rodzinny zwyczaj we własnym domu, a po śmierci żony, gdy wstąpił do Towarzystwa Jezusowego, również we wspólnotach jezuickich, poprzez które rozpowszechnił się on pośród wiernych.
DAWNA GRAFIKA
Książki i modlitewniki pełne są przede wszystkim czarno-białej grafiki, czyli popularnych obrazków przedstawiających sceny biblijne, hagiograficzne oraz symboliczne. Niektóre tworzą ponumerowane i tematyczne serie, np. wyobrażenia świętych, sceny z życia Jezusa lub Maryi, poszczególne prawdy wiary wypowiadane w Credo.
Obrazek nr 3 z serii przedstawiającej poszczególne etapy męki Jezusa Chrystusa.
Obrazek nr 5 z serii przedstawiającej porządki, jakie czyni Jezus Chrystus w sercu oddanego mu człowieka.
Obrazek nr 8 z serii ukazującej poszczególne prawdy wiary wypowiadane w Credo: Wierzę w Ducha Świętego.
FRAGMENTY RĘKOPISÓW
Zdarza się, że w rozpadających się okładkach lub grzbietach książek odnaleźć można fragmenty średniowiecznych rękopisów. Niepotrzebne stronice dawnych tekstów cięto na paski, a następnie wzmacniano nimi nowo oprawiane książki. Niekiedy cała strona dawnego rękopisu służyła za obwolutę młodszej w czasie książki.
Fragmenty rękopisów średniowiecznych odnalezione w zniszczonych
okładkach książek. Ze zbiorów Archiwum Prowincji.
Karty średniowiecznych rękopisów służące jako okładki młodszych w czasie książek. Ze zbiorów Archiwum Prowincji.
Karty średniowiecznych rękopisów służące jako okładki młodszych w czasie książek. Ze zbiorów Archiwum Prowincji.
ROZMAITOŚCI
Na karteczkach pochodzących z karmelitańskich starodruków pojawiają się często skróty J+M lub JM+JT. Pierwszy nawiązuje do imion Jezus, Maria, a drugi do imion Jezus, Maria, Józef, Teresa (Teresa od Jezusa – reformatorka zakonu karmelitańskiego).
Karteczka z podpowiedziami, jakim świętym dedykować
w Karmelu poszczególne miesiące roku.
Karteczka z modlitwą przed przystąpieniem do lektury
Ewangelii znaleziona w starodruku z XVII wieku.
Chrystus ukrzyżowany. Rysunek karmelitanki bosej z XVIII wieku.
Jerzy Zieliński OCD