KRAKÓW: NIEPOKALANE POCZĘCIE NMP

1. KRÓTKA HISTORIA KLASZTORU

Klasztor Niepokalanego Poczęcia NMP w Krakowie przy ul. Kopernika (obecnie szpital św. Łazarza) jest pierwszym klasztorem karmelitów bosych na ziemiach polskich. Karmelici przybyli tutaj na stały pobyt 28 listopada 1605 roku. Pierwszy kościół i klasztor zbudował im z drzewa Wawrzyniec Justimonti, obywatel krakowski pochodzący z Bolonii, jako wotum wdzięczności za swoje uzdrowienie ze śmiertelnej choroby. W latach 1634-1683 wymurowano czworoboczny klasztor z barokowym kościołem typu bazylikowego, z jedną centralną nawą i dwoma szeregami kaplic po bokach. Klasztor budowano według ustalonych przepisów budowlanych, zatwierdzonych dla całej kongregacji włoskiej św. Eliasza. Klasztor stał się kolebką prowincji polskiej i litewskiej. Założono w nim nowicjat, który trwał aż do 1787 roku. Na żądanie Michała Poniatowskiego, prymasa Polski, karmelici musieli odstąpić klasztor na rzecz szpitala powszechnego w 1787 roku.

Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP przy ul. Kopernika.
„Kościoły krakowskie wydane w stalorytach z treściwym onych opisem”, Kraków 1885.

Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP przy ul. Kopernika, 1879,
Rys. Piotr Michalczewski (1807-1886)

Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP przy ul. Kopernika,
obecnie szpital św. Łazarza. I połowa XX w.

Nawa główna i ołtarz. I połowa XX w.

Z fundacji karmelitanek bosych przy ul. Łobzowskiej w Krakowie w latach 1907-1911 wznowiono pierwotną fundację klasztoru Niepokalanego Poczęcia NMP przy ul. Rakowickiej 18. Plany budowy opracował architekt T. Stryjeński. Trójnawowy korpus kościoła opracował architekt Franciszek Mączyński. Od chwili kanonicznej erekcji w dniu 26 stycznia 1911 roku klasztor przeznaczony został dla kleryków na Kolegium Teologiczne. Od 1927 roku w klasztorze mieściło się Wydawnictwo Karmelitów Bosych, wydające książki religijne. Wydawało ono również dwa miesięczniki: „Głos Karmelu” w latach 1927-1952 oraz „Pod opieką św. Józefa” w latach 1946-1952. W roku 1994 Wydawnictwo przeprowadziło się do nowego budynku przy ul. Glogera 5 na Prądniku Białym, gdzie założyło własną oficynę edytorską.

Klasztor pw. Niepokalanego Poczęcia NMP przy ul. Rakowickiej
w trakcie pierwszego etapu budowy w latach 1907-1911.

Klasztor pw. Niepokalanego Poczęcia NMP przy ul. Rakowickiej
po zakończeniu pierwszego etapu budowy w 1911 roku.

Klasztor po zakończeniu drugiego etapu budowy
na fotografii z lat trzydziestych XX wieku.

2. OBSZERNA HISTORIA KLASZTORU

Benignus Wanat OCD, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605-1975, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1979, s. 103-149. Do pobrania.

BW01

3. HISTORIA ARCHIWUM

Archiwum klasztorne, zwane pierwotnie skrzynią trzechkluczową (arca trium clavium), obejmowało dokumenty, akta klasztorne, księgi urzędowe, cenniejsze przedmioty oraz kasę klasztorną. Archiwum zamykane było na trzy klucze, z których jeden posiadał przełożony klasztoru, a pozostałe – doradcy, zwani dyskretami. Zasób archiwum określony jest ściśle przez prawo zakonne. Obejmuje więc: księgi fundacji, czyli kroniki klasztorne, księgi wizyt generalnych i prowincjalnych, księgi zmarłych zakonników z krótkimi biografiami, księgi profesji zakonnych, księgi informacji o przyjmowanych nowicjuszach, księgi dóbr klasztoru, księgi dochodów i rozchodów, obligacji mszalnych i personalia. W archiwum miały się również znajdować ważniejsze druki: Konstytucje Zakonne, ordynarium, manuele, instrukcje, kalendarze i „Privilegia Fratrum Discalceatorum…”, wydane w Rzymie, w 1617 roku. Dwa kopiariusze przeznaczone były do wpisywania akt Kapituł i Definitoriów Generalnych oraz Kapituł i Definitoriów Prowincjalnych. Kopiariusze uwierzytelniał prowincjał w czasie wizyt kanonicznych. Archiwum domowe wreszcie miało przechowywać wszelkie pisma publiczne, dokumenty, breve apostolskie, testamenty, kontrakty kupna i sprzedaży, cesje, inskrypcje, oblaty, itd. Poszczególne kodeksy złożone z tych akt powinny mieć indeksy treści dla szybszej orientacji. Co trzy lata, każdorazowy przeor klasztoru przy obejmowaniu urzędu miał obowiązek sporządzić protokół inwentarski arki o trzech kluczach. Protokół taki zawierał dokładny spis zawartości archiwum oraz przedmiotów i sum pieniężnych znajdujących się w arce. Takie były ogólne wytyczne normy prawa zakonnego o archiwum klasztornym. Normy te dotyczą organizacji wszystkich klasztornych archiwów zakonnych. Wszystkie zatem archiwa będą miały tę samą strukturę. Przepisy o archiwach egzekwowane były przez wizytatorów generalnych i prowincjalnych.

Klasztor Niepokalanego Poczęcia w Krakowie jest najstarszym klasztorem karmelitów bosych w Polsce. Stąd też zasób archiwum był najbogatszy. Niestety, do dziś pozostały nam tylko ślady i fragmenty tego archiwum. Zabory i kasata klasztoru rozproszyły i zniszczyły jego zasób.

Z XVII wieku nie zachował się żaden inwentarz archiwum. Prawdopodobnie do końca XVII wieku nie było ono uporządkowane. Skutkiem rozporządzenia Definitorium Prowincjalnego, obradującego w tym klasztorze w 1700 roku, ten stan rzeczy uległ poprawie. Polecono bowiem wtedy wszystkim przeorom klasztorów, „ut procurent fieri transumpta fundationum, contractus iurium et bonorum stabilium spectantium ad suos conventus et eorum authentica mittere ad Archivum iuxta Constitutiones nostras”.

Z konieczności więc chcąc opracować dzieje fundacji klasztoru, sporządzić summariusze wszystkich dokumentów i akt prawnych dotyczących dóbr stałych oraz wykazy funduszów zlokowanych przez dobrodziejów na różnych majątkach, trzeba było najpierw uporządkować i skodyfikować archiwum. Porządkowanie i kodyfikowanie przypadło prawdopodobnie na rok 1700-1701, inwentaryzacja zaś na lata 1702-1703. W roku 1703 przekazana została do Archiwum Prowincji księga pod tytułem: „Liber continens fundationem, contractus, iura et bona stabilia conventus Cracoviensis novitiatus Immaculatae Conceptionis B.V. Mariae Carmelitarum Discalceatorum pro Archivo Provinciae secundum Constitutiones nostras conscriptus Anno Domini 1703”.

W tym samym czasie i tą samą ręką zostały opracowane do użytku klasztoru dwie księgi: 1) „Liber fundationis conventus Cracoviensis novitiatus sub titulo Immaculatae Conceptionis B.V. Mariae et notatu dignorum rerum atque priorum supriorumque coenobii  succesive”. Opis fundacji jest tu ten sam, co w księdze przekazanej do Archiwum Prowincji. Wynika z tego, że jest to pierwsza redakcja tekstu samego autora. W dalszym ciągu kodeks zawiera fragmenty kroniki pisanej na bieżąco; 2) „Liber bonorum conventus novitiatus Cracoviensis (…) Anno Domini 1702 sub prioratu R.P. Cypriani a Jesu Maria conscriptus”. Kodeks ten stanowi klucz dla archiwum klasztornego. Posiada, tak samo jak księga przekazana do Archiwum Prowincji, summariusze wszystkich dóbr stałych, a oprócz tego katalog biblioteki klasztornej z 1703 roku, inwentarz zakrystii z 1703 roku, inwentarz obrazów w klasztorze oraz – co najważniejsze – inwentarz archiwum klasztornego. Jest to jedyny inwentarz archiwum ilustrujący jego stan i zasób. Na podstawie sumariuszy można uświadomić sobie, a nawet obliczyć wszelkie rodzaje akt jurydycznych archiwum. Klasztor z nabyciem majątków względnie ich donacją przez dobrodziejów, wchodził zwyczajem ówczesnym w posiadanie wszelkich dokumentów prawnych (należących do dawniejszych właścicieli), uwierzytelniających prawa własności. Dokumentacja taka była konieczna na wypadek obrony tych praw. Zatem klasztor nabywał wszelkie akta kupna, sprzedaży, zmian, darowizny, własności oraz przywileje, jakie otrzymali dawni właściciele. Archiwum posiadało mnóstwo takich dokumentów lub ich urzędowych kopii, nawet z XIII wieku.

Według inwentarza z 1703 roku klasztor posiadał następujące dobra ziemskie: Firlejowskie, później zwane Narbutowskie, z dokumentacją 11 jednostek prawnych z lat 1590-1605; Suderynowskie, później Wolskie, z dokumentacją 18 jednostek z lat 1631-1653; Zajffretowskie z dokumentacją 11 jednostek z lat 1608-1700; Krzyżanowskie – Hippolitowskie z dokumentacją 2 jednostek, z lat 1650-1651; Prądnik Czerwony z dokumentacja 88 jednostek prawnych z lat 1252-1683.

Były to dokumenty oryginalne lub urzędowe kopie w formie wyciągu z akt grodzkich i ziemskich. Dokumenty musiały być skodyfikowane, gdyż inaczej mogłyby zaginąć lub ulec zniszczeniu. Oprócz tego archiwum posiadało całe mnóstwo zapisów w sumach zlokowanych przez dobrodziejów na różnych dobrach, z których klasztor pobierał czynsze. Każdy zapis pociągał za sobą akcje prawne, a więc i dokumentację uprawniającą do sum czynszowych. Wszystkie te akta jurydyczne przechowywane były starannie w specjalnie przeznaczonej do tego celu arce o trzech kluczach.

Z oryginalnych dokumentów królewskich klasztor posiadał następujące:

1. Vladislaus Rex Georgio Swarez confirmat hortum et aquae fluxum ad piscinas in eadem horto existens de fluvio Prądnik Anno Domini 1440.
2. Copia Privilegii Vladialai Regis Poloniae eidem Georgio Swaroz concessi et confirmati horti cum aquae influxu ad piscinas eiusdem horti extra portam et Ecclesiam S. Nicolai, Cracoviae existensis. Anno Domini 1441.
3. Alexander Rex, duo canalia a Vladislao Rege Poloniae Georgio Swaroz donata confirmat et insuper 3-tium Canale de fluvio Prądnik Nicolao Creidler successori post mortem Georgii Swaroz donat et confirmat Anno Domini 1504.
4. Sigismundus Augustus Rex Poloniae hortum Conceptionis B.V.M. eximit iure civili et adscribit iuri terrestri Anno Domini 1557.
5. Sigismundus Augustus confirmat tria canalia generoso Stanislao Bonar de Balice de fluvio Prądnik ad piscinas suas in horto iuxta portam et  ecclesiam S.Nicolai sito, existentes. Et insuper duo canalia eidem donat 1557.
6. Augustus primus, Rex, domos, hortos, et curias quaesdam Cracoviae existentes a iurisdictione civili eximit Anno Domini 1593.
7. Joannes Casimirus Rex, donat aream in Piaski in qua ante Sveticam irruptionem molendinum ad magnam arcis Crac. procurationem pertinens erat aedificatum. Sique donat ut possint Patres Carmelitae Discalc. in  praefato loco molendinum pro suo usu construere cum obligationibus certis sacrorum pro sua serenissima maiestate A.D. 1661.
8. Joannes Tertius Rex, praefatam aream donat Patribus Carmelitis Discalc., concedit aquaeductum per antiquum meatum vulgo starym łożyskiem et  concedit molendinum extrui trium rotarum. A.D. 1688.
9. Consensus civitatis Cracoviensis supra aquaeductum ex fluvio Prądnik ad horti piscinas Novitiatus Crac.Carm. Discalc. A.D. 1693, fer. 6 ante Rogat.
10. Augustus II, Rex confirmat privilegia antecessorum scilicet liberum aquaeductum ex fluvio Prądnik ad piscines in horto conventus novitiatus Carmelitarum Discalceatorum sitas Anno Domini 1700”.

Dyplomy pergaminowe wyszczególnione in Libro bonorum znajdowały się pomiędzy aktami majątkowymi w specjalnej skrzyni. Klasztor miał jeszcze inne dyplomy pergaminowe przechowywane w arce o trzech kluczach. Inwentarz z 1703 roku podaje ich kilka. Ze względu na doniosłe znaczenie inwentarza dla historii archiwum klasztornego, przytaczam go w całej rozciągłości, zaznaczając istniejące jednostki obecną sygnaturą w nawiasie.

„Inventarium rerum in Arca trium clavium contentorum A. 1703.

1. Liber fundationis conventus novitiatus et notatu digniorum atque electionum priorum et suppriorum (ANPK 2).
2. Liber PP. Visitatorum generalium.
3. Liber PP. Visitatorum provincialium (ANPK 15).
4. Liber religiosorum in conventu novitiatu defunotorum.
5. Liber professorum noviter.
6. Inventarium bonorum omnium conventus (ANPK 7).
7. Liber acceptae expensae novus.
8. Liber obligationum sacrorum noviter.
9. Liber actuum conventus.
10. Ordinationes definitorii generalis et provincialis.
11. Ordinationes capituli generalis.
12. Ordinationes definitorii generalis.
13. Liber regulae Carmelitarum Discalceatorum.
14. Liber Constitutionum, italicae Carm. Disc.
15. Item liber constitutionum, manuscriptus.
16. Calendarium.
17. Ordinarium.
18. Manuale.
19. Instructiones.
20. Compendium privilegiorum Carmelitarum Discalc. (druk. Romae 1617).
21. R.P. Nicolai a Jesu Maria (Opacki) Apologia pefectionis, Romae edita 1626.
22. Item eiusdem Apologia, manu scripta.
23. Liber epistolarum variorum superiorum Ordinis.
24. Liber acceptae et expensae, antiquitus.
25. Liber actuum definitorii generalis antiqiutus celebratorum.
26. Liber obligationum sacrorum antiquitus currentium.
27. Liber expensae pro fabrica eccleisae.
28. Liber professorum in Polonia, antiquitus.
29. Liber admissorum novitiorum, antiquitus.
30. Item alter earundem admissionum, antiquitus.
31. Liber professionum, antiquitus.
32. Liber notatu digniorum, antiquitus.
33. Liber sacrorum obligationum, antiquitus.
34. Liber summarum censuum, antiquitus.
35. Liber visitationum generalium, antiquitus.
36. Liber expensarum et acceptarum, antiquitus.
37. Liber informationum novitiorum, antiquitus (ANPK 3).
38. Summarium acceptae pro extructione ecclesiae novitiatus.
39. Liber inventarii conventus, antiquitus.
40. Bulla canonisationis S.M.N. Teresiae (druk. ANPK 14).
41. Epistolae variae PP. nostrorum.
42. Privilegium pro domo Grzegórzki datum Domino Ptaszenski.
43. Item privilegium aliud.
44. Privilegium Sigismundi Regis pro canalibus aquae ad hortum novitiatus.
45. Privilegium Sigismundi Regis pro horto domino Bonar (dypl. 1).
46. Item privilegium Alexandrii Regis.
47. Informationes novitiorum sub Anno 1694.
48. Concessio Gregorii XV, Papae pro fundandis monasteriis absque ordinarii licentia.
49. Constitutio de receptione donatorum.
50. Erectio Congregationis italicae Carm. Discalc.
51. Communicatio privilegiorum omnium ordinum a Clemente VIII.
52. Copia brevis Clementis VIII Papae pro non exeundo ed publicas processiones.
53. Indulgentiae notatae.
54. Separatio Carmelit. Discalc. a PP. Mitigatis.
55. Licentiae per superiores regulares obtentae erigendi monasteria revocan.
56. Confirmatio S.M.N. Teresiae in Petronam Hispaniae.
57. Privilegium authenticum pro altari privilegiato.
58. Privilegium regium na dwór pod zamkiem krakowskim M.D. Włodzimirski.
59. Kopia konsensu królewskiego na fortę oycom Karmelitom Bossym (!) we Lwowie.
60. Sigillum conventus.
61. Claves duae parvas a thecis reliquiarum ecclesiae applicatorum.
62. Clavis ab arcula, in qua instrumento iurium, contractuum conventus novitiatus continentur, quorum instrumentorum series explicanda est in  inventariis bonorum conventus insuper posito.
63. Sztuka znaczna kości jakiś zdamis jednorożca”.

Powyższy inwentarz to przykład realizowania ogólnych norm przepisów zakonnych w organizacji archiwów klasztornych. Jest on prostym wyliczeniem akt i ksiąg zasobu archiwalnego. Ujemną stronę inwentarza stanowi to, że nie podaje on ani pełnych tytułów jednostek archiwalnych, ani ich chronologii, ani też opisu bibliologicznego. Ogranicza się tylko do ich ogólnikowego spisu. Ale i taki inwentarz posiada wielkie znaczenie dla historii archiwum klasztornego.

Archiwum klasztoru Niepokalanego Poczęcia NMP powiększało się z biegiem lat o nowe jednostki. W 1787 roku, po oddaniu domu na szpital powszechny, archiwum wraz ze zgromadzeniem powędrowało do klasztoru św. Michała w Krakowie. W dziesięć lat później, w 1797 roku, z powodu kasaty klasztoru św. Michała przez rząd austriacki, archiwum częściowo zostało przeniesione do klasztoru czerneńskiego, a częściowo do lubelskiego, wraz z podziałem członków zgromadzenia na dwie części. Przy eksmisji zgromadzenia wiele akt zniszczyło się i zaginęło. Z części archiwum klasztoru Niepokalanego Poczęcia przeniesionej do Czernej dochowało się tylko kilka jednostek. Stanowią on jedynie fragmenty archiwum. Nie wiadomo, co się stało z pozostałą większością zasobu. Prawdopodobnie została zabrana przez drugą część zgromadzenia klasztoru św. Michała do Lublina i tam spłonęła przy pożarze klasztoru w 1803 roku.

Do tego zespołu archiwum dołączone zostały dalsze akta majątkowe dotyczące Prądnika Czerwonego i majętności „Gwiazdowskie”, z czasów likwidacji i po likwidacji klasztorów krakowskich, aż do wznowienia nowej fundacji w Krakowie przy ul. Rakowickiej – na dawnych gruntach klasztoru Niepokalanego Poczęcia. Zespół ten jest zespołem otwartym dla dalszych akt obecnego klasztoru w Krakowie.

Benignus Wanat OCD