DUBNO

1. HISTORIA KLASZTORU

Fundacja i budowa klasztoru

Miasto Dubno na Wołyniu znane jest z rezydencji ordynatów Ostrogskich. W 1682 roku, po śmierci Aleksandra Janusza na Zasławiu, ostatniego po mieczu ordynata ostrogskiego, Dubno przypadło jego siostrze Teofili Ludwice, która poślubiła Dymitra Jerzego Wiśniowieckiego, a potem – po jego śmierci – Józefa Karola Lubomirskiego w 1683 roku.

Za staraniem Teresy Baranowskiej i Marceliny Kobylińskiej, karmelitanek dawnej obserwancji we Lwowie, powstała na ziemiach polskich druga ich fundacja w Dubnie. Przywilejem wydanym w Lublinie, dnia 5 czerwca 1688 roku Józef Karol Lubomirski, koniuszy koronny, wraz z małżonką Teofilą Ludwiką, zapisali karmelitankom w swoim sadzie zamkowym plac pod kościół i klasztor wraz z murami dawnej łaźni i figarni. Akta fundacyjny oblatowano w grodzie krzemienieckim 8 marca 1692 roku. W niedzielę, 11 września 1688 roku, wyznaczony przez ordynatów pułkownik ordynacji Jan Baranowski, w obecności rady miasta dokonał wydzielenia i rozgraniczenia zapisanych nieruchomości. Równocześnie w tym dniu odbyła się uroczysta intromisja karmelitanek do nowej posiadłości. Ksiądz Kasper Mużyni, proboszcz dubieński, w obecności przeora dorostojskiego poświęcił na placu klasztornym figurę, podarowaną przez Aleksandra na Stawkach Witkowskiego. Na zakończenie uroczystości wpisano do ksiąg miejskich Dubna akt rozgraniczenia dóbr oraz protokół z dokonanej intromisji i introdukcji karmelitanek.

Dubieński klasztor karmelitanek. Lata 20. XX w.

Dubieński klasztor karmelitanek. Lata 20. XX w.

Karmelitanki trzewiczkowe, siostra Jadwiga Zielińska (stojąca) i matka Marcelina,
które w maju 1890 roku wraz z pozostałymi siostrami musiały opuścić swój klasztor.
Fotografię wykonano w Dubnie dzień przed wyjazdem.

W skromnym domku zamieszkały wyżej wymienione zakonnice wraz z siostrą Benedyktą Witkowiczówną. W krótkim czasie do nowo założonego klasztoru wstąpiła Anna Żółkiewska, córka Michała (podstolego wołyńskiego) i Anny Zytyńskiej oraz Zofia Szaszewska, córka Tobiasza i Krystyny Sklinowskiej. Obłóczyny odbyły się 17 lutego 1692 roku.

Zaraz po introdukcji karmelitanek, z ofiar dobrodziejów rozpoczęto budowę. W ciągu dwu lat wybudowano świątynię i część domu zakonnego. Kronikarka zapisała, że 21 listopada 1690 roku ksiądz Aleksander Łoski, kanonik łucki, „zastał już gotowy kościół i pół klasztoru”. Poświęcił w tym dniu kamień węgielny wraz z kościołem i część nowego klasztoru, zamieszkaną przez zakonnice. Na tę uroczystość przybył ojciec Błażej Kobyliński, socjusz prowincjała prowincji ruskiej, przywożąc z „Litwy obraz cudowny Najświętszej Panny Dzieciątko Jezusa trzymającej na rękach, który już od kilka set lat, na blasze srebrnej w Padwie malowany…” odbierał cześć. Obraz z koronami srebrnymi pozłacanymi został przeznaczony do nowej świątyni.

Dobrodzieje kościoła byli liczni: Anna Baranowska ofiarowała srebrną puszkę i kielich. Jan Baranowski, pułkownik ordynacki i egzekutor woli fundatorów, czuwał nad budową „łożąc wielkie koszty”. Ofiary pieniężne złożyli: stolnik zakrocimski Aleksander Woyna 400 zł, Zofia Kossakowska 400 zł, stoln. kijowska Marianna Laskowa 300 zł, Teofila Olizarowa 1000 zł (z wieczystą obligacją odmawiania codziennie cząstki różańca), kasztelanowa wołyńska Jadwiga Zahorowska zapisała 2.500 zł (z obligacją dwóch mszy), Jan Koberski z małżonką 2.000 zł.

Właściwą fundatorką placówki dubieńskiej jest księżna Teofila Lubomirska – żona Karola, marszałka koronnego. Po ukończeniu budowy kościoła i klasztoru, na życzenie fundatorki, biskup łucki Paweł Konstanty Dubrawski aktem z dnia 17 września 1702 roku delegował Stanisława Franciszka Biegańskiego, biskupa bokowskiego, do konsekracji świątyni i kanonicznej introdukcji zakonnic. Zgodnie z pełnomocnictwem biskup Biegański w dniu 22 października 1702 roku dokonał konsekracji kościoła pod wezwaniem św. Józefa. Równocześnie konsekrował też trzy ołtarze: wielki – św. Józefa, oraz boczne – Chrystusa Ukrzyżowanego i Matki Bożej. Przy tej okazji poświęcił cmentarz i klasztor. W dniu 29 października odbyła się uroczysta introdukcja karmelitanek z parafialnego kościoła do klasztoru. Na zakończenie uroczystości biskup odczytał dekret klauzury papieskiej.

Opis kościoła i klasztoru

Kościół wraz z klasztorem położony nad rzeką Ikwą, fasadą zwrócony na południe. Świątynia (o wymiarach: 49 łokci długości, 18 szer. i 16 wys.) zbudowana w stylu barokowym. Korpus trzynawowy. Sklepienia kolebkowe. Zamiast posadzki podłoga z desek. Wnętrze oświetlone 10 oknami. Cały klasztor (wraz z kościołem) pokryty gontami. W czasie konsekracji kościół posiadał trzy ołtarze. Inwentarz z 1816 roku wymienia ich już osiem. W głównym ołtarzu od 1702 roku znajdował się słynący łaskami obraz Świętej Rodziny. Wyobrażenia świętych przyozdobiono srebrnymi szatami. Szczególną czcią otaczano św. Józefa, patrona świątyni. W drugiej połowie XVIII wieku zbudowano nowy wielki ołtarz, snycerskiej roboty, malowany i złocony. Obraz św. Józefa zasuwany był drugim – św. Tadeusza. Nad mensą w predelli umieszczono mały obraz Matki Bożej, malowany na blasze srebrnej. Na ołtarzu zwisały srebrne vota, składane przez wiernych za otrzymane łaski, spisywane od 1773 roku w osobnej księdze.

Po prawej stronie kościoła stały boczne ołtarze: 1. Ołtarz św. Jana Nepomucena – snycerskiej roboty, malowany i złocony; obraz centralny zasuwany drugim obrazem św. Tekli; 2. Ołtarz Chrystusa Ukrzyżowanego – snycerskiej roboty, malowany i złocony ze sztukateriami; na mensie tabernakulum z relikwiarzem św. Krzyża; wielki krzyż (w ołtarzu) poświęcony w 1702 roku;3. Ołtarz św. Marii Magdaleny – ołtarz snycerskiej roboty ze złoconymi sztukateriami na filarze; postać Magdaleny de Pazzis w srebrnej sukni i złoconym welonie; na mensie relikwiarz tejże świętej; 4. Ołtarz św. Joachima i Anny – ołtarz rzeźbiony i złocony, na ścianie. Z lewej strony kościoła. 5. Ołtarz Matki Bożej Szkaplerznej – snycerskiej roboty ze sztukateriami złoconymi; obraz z szatami i koronami srebrnymi złoconymi, zasuwany drugim obrazem z wyobrażeniami św. Onufrego, Elizeusza i Brokarda; 6. Ołtarz św. Teresy z Avila (na filarze) – snycerskiej roboty ze sztukateriami; obraz przyozdobiony srebrną suknią i złoconym welonem; na mensie mały obraz św. Alojzego; 7. Ołtarz Przemienienia Pańskiego – obraz w bogatej rzeźbionej ramie ze złoconymi sztukateriami.

Po lewej stronie ambona snycerskiej roboty, malowana i złocona. W prezbiterium przy drzwiach zakrystii framuga na oleje święte. Prezbiterium oddzielone od nawy drewnianą balustradą. Na ścianach kościoła i zakrystii – 26 obrazów malowanych na płótnie. Nad portalem wejściowym – chór muzyczny, z organami o 7 głosach. W kościele 4 konfesjonały, 16 ławek większych i 1 mniejsza. Zakrystia sklepiona, o 1 oknie, z szafami na paramenta i skarbcem w murze na naczynia liturgiczne. Po prawej stronie wielkiego ołtarza – oratorium, w którym zakonnice spowiadały się i komunikowały.

Po prawej stronie kościoła – dwuskrzydłowy, murowany klasztor, dwukondygnacyjny, podpiwniczony. Od południa część frontowa klasztoru z fasadą kościoła i kolumnadą w stylu mauretańskim. Pośrodku 12 kolumn – główny portal do klasztoru, z facjatką i kopułką zwieńczoną kulą i Okiem Opatrzności. Na frontonie wejściowym freski św. Józefa i Matki Bożej. Pomieszczenia w klasztorze sklepione. Na parterze furta, rozmownice, kuchnia, refektarz, oratorium i inne „oficyny”. Na piętrze korytarz z sufitem drewnianym, 17 cel zakonnych, nowicjat, sala rekreacyjna i chór zakonny, w którym znajdowało się 7 obrazów, 6 ławek i ołtarz. Między kościołem a chórem, nad klatką schodową – murowana dzwonnica (z drewnianą kopułą pokrytą gontami) posiadająca trzy dzwony.

Klasztor wraz z dziedzińcami, od wschodu otoczony drewnianym parkanem, od południa i zachodu – murem. Na placu klasztornym kapliczka murowana o czterech filarkach, z rzeźbami Chrystusa Nazareńskiego i Matki Bożej. Obok kapliczki dom dla kapelana klasztoru. Od 1692 do 1885 roku rezydowało tutaj 52 kapelanów. Wśród nich było 43 karmelitów trzewiczkowych, 3 bernardynów, 1 pijar, 2 dominikanów, 1 franciszkanin, 1 reformat oraz 1 ksiądz diecezjalny.

Na zachód od klasztoru ciągnęły się rozległe ogrody i sady. Od strony wschodniej stały zabudowania gospodarcze, jak stodoły, stajnie, szopy, wozownia, spichlerz, studnia i oficyna dla służby.

Klasztor dubieński kilkakrotnie był niszczony przez pożary. Pierwszy raz spłonął 22 kwietnia 1784 roku. Następny pożar miał miejsce 8 marca 1812 roku. Po drugim spaleniu zabudowania w 1813 roku restaurowano (za 6.000 zł) staraniem przeoryszy Melchiory Kwaśniewskiej. Od 1814 do 1815 roku przeprowadzono odbudowę klasztoru za sumę 35.125 zł 20 gr. Po raz trzeci klasztor spalił się 5 października 1845 roku. Wielkiego zniszczenia dokonała też burza 14 maja 1869 roku: pioruny rozbiły fasadę  i uszkodziły wiązania dachowe.

Uposażenia Klasztoru

Pragnąc na przyszłość zapewnić klasztorowi stałe utrzymanie, Teofila Ludwika Lubomirska dokonała nowego zapisu fundacyjnego, w grodzie łuckim (31 sierpnia 1702 roku): „Fundacyą czynię de nova radice z dóbr moich własnych, żadnych pieniędzy nie wziąwszy, sine ullo condictamine, ale ex puro zelo et propria libertate mea (…) daję, daruję, wiecznemi czasy zapisuję wielebnym w Bogu pannom karmelitankom w Dubnie zostającym; plac, gdzie przedtym na podmurowanym fundamencie budynki bywały z sadem na pagórku będącym, sadzawkę i łąkę wierzbami osadzoną, wszystkie okoliczności miejsca i klasztoru przez komisarza mego, w roku 1688 dnia 11 września przy urzędzie miejskim dubieńskim okazane i podaną do tego sposobem widerkaufowym sumę dwadzieścia tysięcy zł pol., na dobrach i xięstwie Zasławiu i włości do niego należącej zapisuję (…)”. Na powyższą kwotę karmelitanki otrzymały roborowany skrypt (z dnia 30 sierpnia 1702 roku), w którym fundatorka nakazuje Żydom oraz dzierżawcom dóbr i wszystkim następcom w dziedzictwie wypłacać klasztorowi z fundacyjnej sumy roczny czynsz 2.000 zł. Zapis ten zatwierdzili też we wszystkich punktach książę Paweł Sanguszko z żoną Marią Anną, dziedzice Dubna, aktem datowanym w Dubnie, dnia 26 marca 1721 roku.

Przywilejem z dnia 10 lipca 1716 roku Aleksander Dominik Lubomirski, syn fundatorki, ustanowił rybaka dla potrzeb klasztoru. Również ostatni ordynat ostrogski Janusz Aleksander Sanguszko wspierał klasztor jałmużnami. Dnia 25 czerwca 1774 roku w Dubnie udzielił karmelitankom przywileju na wolny wrąb do lasów klucza dubieńskiego.

Oprócz zapisu fundacyjnego drugim źródłem utrzymania zakonnic były sumy posagowe, zabezpieczane na różnych majątkach. Wizyta prowincjalna z 1816 roku wyszczególnia 18 takich sum, dających łącznie kwotę 96.000 zł. W 1831 roku sumy funduszowe i posagowe klasztoru wynosiły 159.525 zł 20 gr. Z tego kapitału konwent pobierał rocznie 7.898 zł 29 1/2 gr czystego dochodu. Natomiast rozchód roczny wynosił  9.480 zł.

Kasata Klasztoru

Od 1690 do 1860 roku przewinęło się przez klasztor 115 zakonnic. Stan personalny konwentu w poszczególnych latach był zmienny: 1703 – 10 sióstr; 1719 – 14 sióstr; 1731 – 13 sióstr; 1746 – 22 siostry; 1749 – 27 sióstr; 1758 – 32 siostry; 1801 – 11 sióstr; 1849 – 9 sióstr.

Przy swoim klasztorze karmelitanki prowadziły pensjonat dla dziewcząt. W 1816 roku było tu 6 dziewczynek z domów szlacheckich (w wieku 6-13 lat) oraz siedem sierot (9-14 lat). W pensjonacie dziewczynki uczyły się czytania, pisania, szycia, haftu i katechizmu. Wizyta generalna klasztoru
z 1831 roku nie podaje już żadnej wzmianki na ten temat. Około 1830 roku rząd zabronił karmelitankom nauczania.

W 1863 roku znalazło schronienie w klasztorze w Dubnie osiem dominikanek z Kamieńca Podolskiego. Pozostawały tu aż do wymarcia. W 1878 roku umieszczono u karmelitanek cztery brygidki z Łucka, które w 1882 roku zostały przewiezione do Grodna. Dnia 8/20 marca 1890 roku rząd skasował konwent dubieński. (Według relacji matki Jadwigi Zielińskiej, ostatniej tamtejszej karmelitanki, do kasaty w znacznej mierze przyczynił się mnich Modest z prawosławnego klasztoru Świętego Krzyża, który za intrygi został skazany przez cesarza Aleksandra III na dożywotnią pokutę). Dnia 1 maja o godz. 10.30 musiało opuścić swój klasztor sześć karmelitanek i jedna dominikanka. Zakonnice przewieziono do Sandomierza i umieszczono u benedyktynek. Karmelitanki zabrały ze sobą  z kościoła szaty i naczynia liturgiczne, łaskami słynący obraz Matki Bożej Szkaplerznej, krucyfiks oraz ważniejsze przedmioty z klasztoru.

Ostatnie dwie zakonnice – Antonina Drewnowska i Jadwiga Zielińska, w 1903 roku były zmuszone opuścić Sandomierz wraz z benedyktynkami i przenieść się do Łomży. Ostatnia karmelitanka Jadwiga Zielińska, żyjąc nadzieją odzyskania klasztoru w Dubnie, jeszcze w październiku 1906 roku korespondowała z ojcem Rafałem Kalinowskim, karmelitą bosym w Wadowicach.

2. HISTORIA ARCHIWUM

Archiwum karmelitanek trzewiczkowych rozwijało się na podobnych prawach jak archiwa karmelitów bosych. Niepomyślne dzieje klasztoru oraz częste pożary i zniszczenia zaważyły na jego zasobie. Akta padły ofiarą ognia. Zaginęły księgi budowy kościoła i klasztoru, księgi dochodowe i rozchodowe, stare inwentarze, księgi czynszowe i gospodarcze. Brak również księgi wizytacji generalnych i prowincjalnych konwentu, księgi przyjęć do zakonu, księgi zmarłych zakonnic oraz właściwej kroniki. Nie zachował się w oryginale żaden przywilej klasztoru. Dzięki ojcu Kazimierzowi Wietwińskiemu, karmelicie dawnej obserwancji, posiadamy kopie dokumentów funduszowych, przywilejów, zapisów obligacyjnych i posagowych sióstr dubieńskich. W roku 1781 ojciec Wietwiński założył główny kopiariusz klasztoru pt.: „Papiery po większey części z oryginalnych papierów kopiowane do spraw klasztoru dubieńskiego Wielebnych Panien Karmelitanek Dawney Obserwancyi należące, w iedną księgę dla wygody zebrane za przełożeństwa Najprzewielebniejszej matki Bogumiły Jakubowskiej, po drugi raz podówczas przeoryszy, przez Wiel. Xiędza Kazimierza Wietwińskiego, karmelity DOZ prokuratora spisane R.P. 1781”. Kopiariusz obejmuje 86 kopii dokumentów, a suponuje istnienie w tym czasie obfitej dokumentacji prawnej klasztoru. Każdy zapis sumy funduszowej czy dóbr nieruchomych posiadał swoją dokumentację, liczącą kilka a nawet kilkanaście akt prawnych. Stąd w archiwum znajdowały się testamenty, obligi, oblaty zapisów, cesje, akta zmian sum funduszowych i przeniesienia ich na inne dobra, akta dzierżawy, akta sądowe itd.

W związku z przejęciem przez rząd majątków klasztoru, w 1842 roku została również przejęta dokumentacja prawna tych dóbr. W 1890 roku, w czasie kasaty klasztoru, zakonnice przewiozły ze sobą część archiwum do Sandomierza. W 1906 roku matka Jadwiga Zielińska, ostatnia karmelitanka, przechowywała w Łomży z wielkim pietyzmem resztę archiwum konwentu dubieńskiego. Zainteresował się nim ojciec Rafał Kalinowski, przez pośrednictwo swojego brata Aleksandra. Po śmierci matki Jadwigi Zielińskiej dokumentację dubieńską przekazano karmelitom bosych w Lublinie, a stąd w roku 1961 trafiły do archiwum prowincji.

Benignus Wanat OCD