BERDYCZÓW

1. KRÓTKA HISTORIA KLASZTORU

Janusz Tyszkiewicz, wojewoda i generał ziem kijowskich, ufundował klasztor karmelitom bosym w Berdyczowie, jako votum za uwolnienie z niewoli tatarskiej. Zapisu i aktu fundacyjnego dokonał 19 lipca 1630 roku w Trybunale Lubelskim, mocą którego oddał swój zamek i plac w Berdyczowie na kościół i klasztor karmelitów bosych. Na utrzymanie zakonników i klasztoru zapisał również wieś Skrahlówkę oraz sumę 1800 zł rocznie ze swoich majątków. Fundację zatwierdził Bogusław Boxa Radoszewski, biskup kijowski, w Cudnowie 10 listopada 1630 roku.

Kościół i klasztor karmelitów bosych w Berdyczowie.
Drzeworyt sztorcowy na papierze. „Biesiada Literacka” nr 166 (1879), s. 156.

25 marca 1634 roku biskup kijowski Andrzej Szołdrski poświęcił kamień węgielny pod budowę dolnego kościoła pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, św. Michała Archanioła, św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. Budowa trwała 8 lat. Uroczystość inauguracji życia zakonnego i poświęcenie dolnego kościoła odbyła się 22 lipca 1642 roku. Z tej okazji fundator ofiarował do nowego kościoła obraz Najświętszej Maryi Panny słynący od dawna łaskami w rodzinie Tyszkiewiczów. Obraz ten otaczany wielkim kultem miejscowego ludu, zajaśniał nowymi łaskami.

W 1648 roku z powodu krwawej rewolucji na Ukrainie, karmelici opuścili Berdyczów, a wizerunek Matki Bożej wywieźli do Lwowa. Przez 73 lata obraz przebywał w klasztorze ss. karmelitanek bosych. W 1663 roku zakonnicy powrócili do Berdyczowa. Kiedy odbudowali zniszczony klasztor, zostali w 1684 roku wyrzuceni z niego siłą przez spadkobierców Janusza Tyszkiewicza. Dopiero dekret Trybunału Lubelskiego w 1718 roku nakazał właścicielom Berdyczowa oddanie zakonnikom zagarniętych dóbr i zobowiązał ich do zapłacenia odszkodowania za wyrządzone krzywdy. Wówczas karmelici ponownie odbudowali klasztor i sprowadzili do Berdyczowa łaskami słynący wizerunek Matki Bożej.

Brama wiodąca do klasztoru karmelitów bosych w Berdyczowie.
Fotografia wykonana w 1918 r.

W 1739 roku karmelici z ofiar dobrodziejów i własnych oszczędności rozpoczęli budowę nowego kościoła na fundamencie dolnego według planów i pod kierunkiem architekta Jana de Witte. Obszerna barokowa świątynia typu bazylikowego na rzucie krzyża łacińskiego, zwieńczona na skrzyżowaniu transeptu kopułą na wysokim tamburze, została konsekrowana w uroczystość Świętej Trójcy w 1654 roku przez bpa kijowskiego Kajetana Sołtyka. Na prośbę karmelitów i tegoż biskupa Sejm w Grodnie zwrócił się do Stolicy Apostolskiej o ukoronowanie papieskimi koronami obrazu Matki Bożej Berdyczowskiej. Papież Benedykt XIV wyraził zgodę na koronację i przysłał wraz z dekretem Kapituły Watykańskiej złote korony dla Matki Bożej. Uroczysta koronacja obrazu odbyła się 16 lipca 1756 roku. Dokonał jej biskup kijowski Kajetan Sołtyk.

Ołtarz główny berdyczowskiego sanktuarium. Fotografia z końca XIX w.

Polichromia nad ołtarzem głównym.
Powiększony fragment fotografii powyżej.

W XVIII i XIX wieku klasztor berdyczowski stał się centrum nie tylko życia religijnego i maryjnego kultu na Ukrainie, ale też kulturalnego i dobroczynnego. Przez swoją drukarnię i szkoły w bardzo poważnym stopniu przyczynił się do szerzenia oświaty. Działalność klasztoru nie podobała się zaborczej Rosji. W 1866 roku nastąpiła kasata klasztoru przez carski urząd okupujący Polskę. Administratorami sanktuarium został ojciec Adrian Kamiński, a po nim ojciec Bartłomiej Brydycki. Po śmierci tego ostatniego sanktuarium opiekowali się kapłani diecezjalni. 16 czerwca 1918 roku karmelici na krótki czas odzyskali swój klasztor. Prowadzili duszpasterstwo w trudnych warunkach po rewolucji październikowej. W roku 1926 po śmierci ojca Terezjusza Sztobryna, władze komunistyczne Związku Radzieckiego przejęły klasztor na skarb państwa. W górnym kościele urządzono muzeum, a w dolnym ateistyczne kino. W 1941 roku przed niemiecką inwazją na Rosję, bolszewicy doszczętnie ograbili i spalili klasztor wraz z sanktuarium.

15 listopada 1991 roku władze państwowe w Żytomierzu i Berdyczowie oddały mieszkańcom Berdyczowa do kultu religijnego górny kościół, a dolny 4 grudnia. Poświęcenie kościoła górnego i dolnego odbyło się w uroczystość odpustową Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny 8 grudnia 1991 roku. Ksiądz biskup Jan Purwiński dokonał poświęcenia zrujnowanych świątyni, odprawił mszę świętą odpustową po 65 latach przerwy i wygłosił Słowo Boże. Karmelici przystąpili z zapałem do kapitalnego remontu kościoła i odnowienia duchowego parafii. Największą uroczystością religijną na Ukrainie w tym wieku była koronacja papieskimi koronami nowego obrazu Matki Bożej Berdyczowskiej, w dniu 19 lipca 1998 roku. Uroczystość zgromadziła cały Episkopat Ukrainy, przedstawicieli władz państwowych, korpus dyplomatyczny z 13 ambasad zagranicznych i ponad 15000 ludzi. W imieniu Ojca Świętego Jana Pawła II koronacji obrazu dokonał ksiądz biskup Jan Purwiński, ordynariusz żytomierski.

2. OBSZERNA HISTORIA KLASZTORU

Benignus Wanat OCD, Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605-1975, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1979, s. 377-402. Do pobrania.

BW11

3. HISTORIA ARCHIWUM

Zasób archiwum klasztoru berdyczowskiego bez wątpienia należał do największych ze wszystkich archiwów karmelitańskich w Polsce w XVIII i XIX stuleciu. Na wielkość zasobu złożyła się różnorodna działalność klasztoru berdyczowskiego, jak duszpasterska (z własną parafią), naukowa, wydawnicza (przez drukarnię) oraz bogata działalność mariologiczna związana z Sanktuarium Berdyczowskim. W klasztorze berdyczowskim od połowy XVIII wieku mieściło się też archiwum Prowincji, gdyż tam rezydował prowincjał. Po kasacie klasztorów prowincji litewskiej oraz ruskiej ten właśnie dom gromadził w swoich murach zakonników (z suprymowanych klasztorów), którzy przywozili ze sobą najważniejsze księgi archiwów własnych konwentów. Jeszcze w 1925 roku ojciec Bronisław Jarosiński oglądał dwie szafy starych dokumentów oraz potężny stos kronik. Na podstawie inwentarza archiwum Prowincji w Krakowie łatwo nam określić zasób archiwum klasztoru berdyczowskiego w XVII wieku. Karmelici bosi, wypędzeni z Berdyczowa przez spadkobierców fundatora, zabrali ze sobą archiwum klasztorne i umieścili go w archiwum Prowincji w klasztorze św. Michała w Krakowie. Inwentarz z roku 1694 wymienia następujące jednostki archiwalne klasztoru berdyczowskiego:

1. „Liber in folio de exordio istius conventus, progressu et fundatione, inscriptionibus aliquibus, et de miraculis ad Imaginem B.V.M. Berdyczov. peractis.
2. Originale in pergameno inscriptionis 23 milia fl. pl. supra Skomorochi a magnifico domino Severino Potocki ad propriam capellam.
3. Litterae variae ad statum Berdiczoviensem spectantes.
4. Inventarium apparatus berdyczoviensis, qui conservatur in novitiatu B.V.M. Immaculatae Conceptionis [Cracoviae].
5. Copia testamentu Jemci Pa[na] Severyna Potockiego, którym leguje Skomorochy majętność karmelitom bosym y summę 15 millium fl.
6. Oblata testamentu jej mci pani Podstoliny kijowskiej paniey Krystyny Tyszkiewiczowej, w którym leguje konwentowi Berdyczowskiemu 50 m[illium] zł.
7. Inscriptio earumdem 50 millium fl. conventui berdyczoviensi ab eadem magnifica domina Cristina Tyszkiewiczowa.
8. Intromissio PP. conventus berdyczoviensis in civitatem berdyczoviensem et villas adjacentes.
9. Fundatio conventus berdyczoviensis a magn. dno capitaneo żytomiescio.
10. Inscriptio villarum a magn. dno Tyszkiewicz conventui berdyczoviensi.
11. Extractum privilegii serenissimi regis Joannis Casimiri na wolny wrąb do puszczy żytomierskiej conventui berdyczoviensi.
12. Inscriptio villae Skrzelówka [Skrechlówka] in palatinatu kijoviensi sitae conventui berdyczoviensi a magnif. dno Tyszkiewicz [19 lipca 1630].
13. Litterae patentes definitorii nostri provincialis in quibus exprimitur ad quid se conventus berdyczoviensis obligat suis fundatoribus, in pergameno.
14. Copia inscriptionis pro fundatione berdyczoviensi palatini kijoviensis.
15. Cessio generosi Sławęcki conventui berdyczoviensi facta a. 1680, decem milium in villa Połowieckie dicta in palatinato kijoviensi sitae.
16. Donato fl. 500 conventui berdyczoviensi, quos inscripsit idem magnificus d. Kochnowski, Lublini.
17. Exemplar inscriptionis berdyczov. a magn. d. Tyszkiewicz.
18. Approbatio Ill. episcopi kijoviensi fundandi conventum berdyczoviensem.
19. Epistola interpositoria serenissimi regis moderni Joannis III ad conservandam hanc fundationem berdyczoviensem.
20. Supra magn. dominum Tyszkiewicz ex  parte conventus berdiczoviensis lucrum statutionis.
21. Protestatio Reverendi Patris Matthaei definitoris Provincialis, et aliorum przeciwko jemci p. podkomorzemu brzeskiemu y innym.
22. Protestatio ad probandam possessionem in conventu berdiczoviensi.
23. Accepta pro sacris berdiczoviensis.
24. Item ibidem.
25. Supra magnificum d. Tyszkiewicz ex parte conventus berdiczoviensis PP. Carmelitarum lucrum principalitatis.
26. Liber sacrorum obligatorum conventus berdiczoviensis.
27. Libellus acceptae et expensae residentiae berdiczoviensis.
28. Copia zapisów fundacyi Berdiczowskiey.
29. Compendium albo regestrzyk praw berdiczowskich, bardzo potrzebny.
30. Inscriptio ruthenice facta cuius etiam apponitur polonice scriptum exemplar magnifici d. Tyszkiewicz.
31. Extract zapisu Jemci Pana Seweryna Potockiego conventui berdiczov.
32. Ograniczenie zapisania w xsiągach [!] Żytmierskich.
33. Cessio generosi D. Kochnowski, conventui berdiczov.
34. Approbatio fundationis nostrae berdiczoviensis Ill. episcopi kijoviensi.
35. Approbatio rozgraniczenia wsi należącej do berdyczowskiego konwentu.
36. Litterae serenissimi regis Joannis III, in quibus notatur tempus, quo tempore magnificus D. Tyszkiewicz accepit possesionem berdiczoviensem.
37. Ordinans hetmana nieboszczyka Dimitra [Wiśniowieckiego], aby regiment pana krajczego L. ustępował z Berdiczowa an. 1676.
38. Variae epistolae conventui berdiczoviensi servientes.
39. De fundatione conventus berdiczoviensis.
40. Informatio de conventu berdiczoviensi.
41. Protestatio Reverendi Patris Matthaei definitoris provinicalis et aliorum przeciwko Jemci p. podkomorzemu brzeskiemu y innym a. 1684, 7 Apr.”.

Cały ten zespół archiwum berdyczowskiego z XVII wieku pozostał w archiwum Prowincji w klasztorze św. Michała w Krakowie. „Ozdoba i obrona ukraińskich krajów” podaje na str. Ee2, że wykaz wszystkich cudów i łask Matki Bożej Berdyczowskiej wyjęty jest „z ksiąg konwentu berdyczowskiego, w archiwum Prowincji Polskiej Karmelitów Bosych zostających”. A więc jeszcze w roku 1767 powyższe jednostki archiwalne znajdowały się w Krakowie. Być może, że kiedy Berdyczów stał się rezydencją prowincjała (około roku 1770), wówczas również archiwum Prowincji przeniesiono do Berdyczowa. Ale to tylko hipoteza.

Przywileje i dokumenty z XVIII wieku, dotyczące klasztoru oraz bractw kościelnych, zachowały się w kopiariuszu i opisie kościoła sporządzonym przez Michała Pałuckiego, wizytatora generalnego kijowskiego, w czasie wizyty generalnej z lat 1786-1787. Według tego opisu na k. 7r.-9r. mamy wyszczególnione następujące dokumenty:

„Odpusty od św. Stolicy Ap. kościołowi berdyczowskiemu WW. OO. Karmelitów Bosych różnymi czasy nadane:

1765, die 9 Augusti, Romae. Ex secretaria Sacrae Congregationis, ducentorum dierum devota recitantibus litanias Beatiss. V.M. in ecclesia berdiczoviensi indulgentia.
1768, 19 Jan., Romae. Ex secretaria S. Congr. Indulgentiarum, a Papa Clemente XIII visitantibus ecclesiam regularem berdiczoviensem in eaque poenitentibus confessis ac S. Communione refectis quater in anno plenaria lucranda in perpetuum indulgentia.
1768, 19 Aprilis. Żytomiriae ab Ill. et Rev. d. Antonio Gorczyński, decano cathedrali et officiali generali kijov. superdate indulgentiae admissa.
1768, 13 Xbris, Romae. Ex secretaria S. Congr. Indulgentiarum Fratrum Carmelitarum Discalceatorum berdiczovien. in Polonia decretum, quo mediante conceditur viginti dierum sub mittentibus se, sub virgam poenitentiariam perpetuis temporibus indulgentia.
1769, 23 Februarii. Ab Ill. Antonio Gorczyński decano cathedrali admissa.
1779, 6 Martii, Romae. Pro festo S. Onuphrii ad ecclesiam Berdiczov. Carm. Discalc. a Papa Pio VI in perpetuum plenaria indulgentia.
1779, 24 7bris. Żytomieriae ab Antonio Gorczyński – admissa.
1781, 24 Martii, Romae. A domino Papa Pio VI visitantibus devote ecclesiam berdiczovien. Carm. Discalc. feriis sextis tam quadragesimae quam reliquiis planariae in perpetuum indulgentiae.
1781, 10 Xbris. Żytomiriae, ab Il. officio gener. kijoviensi admissa.
1761, 30 Martii, Romae. A Papa Clemente XIII pro confraternitate S. Thadaei Judae Ap. in ecclesiam berdyczov. existente indulgentiae.
1761, 19 9bris, Żytomiriae. Ab Antonio Gorczyński, officiali gen. kij. admissa.
1768, 13 9bris, Romae. Ex secretaria S. Congr. Indulgent. a Papa Clemente XIII pro festo S. Joseph Sponsi B.V.M. indulgentiae.
1769, 16 Januarii, Żytomiariae. Ab Ant. Gorczyński admissa.
1770, 29  9bris, Romae. A Papa Clemente XIV in festo et ad totam 8-vam semel pro quolibet devoto Sancti Joseph in omnibus ecclesiis Patrum et Monialium Ordinis B.V.M. de Monte Carmelo plenaria in perpetuum indulgentia.
1770, 17 Junii. A Cajetano Rosciszewski, scholastico cathedr. admissa.
1779, 8 Martii, Romae. A Papa Pio VI visitantibus devote ecclesias Patrum Carm. Discalc. Provinciae Polonae, singulis feriis 4 septem annorum et totidem quadragenarum in perpetuum indulgentia.
1779, 2 Sept., Żytomiriae. Ab Officio Generali Kijov. admissa.    
1779, 20 9bris, Romae. A Domino Pio Papa VI pro dominica 2 post Epiphaniam ac dominica infra octavam Nativit. B.V.M. Patribus Carm. Disc. Provinciae Polonae concessa in perpetuum plenaria indulgentia.
1780, 1 Januarii, Żytomiriae. Ab Officio Generali Kijov. admissa.
1777, 24 Sept., Romae. A Pio Papa VI pro dominica 2 mensis Novembris in Ecclesiis Patrum Carm. Disc. Provinciae Polonae plenaria in perpetuum indulgentia.
1778, 17 Junii, Berdiczoviae. Ab Ill. Francisco Remigio Zambrzycki admissa.
1780, 1 Martii, Romae. A Domino Pio Papa VI devote audientibus missam votivam de B.V.M. diebus sabbati in ecclesiis Carm. Discalc. cani solitam 7 annorum totidem quadragenaruum in perpetuum indulgentiae.
1780, 4 Julii, Żytomiriae. Ab Officio Generali Kijov. admissa.
1780, 9 Decembr., Romae. A Pio Papa VI recitantibus devote antiphonam Salve Regina in fine cuiuslibet missae in ecclesia Berdiczoviensi Carm. Discalc. omnibus et singulis utriusque sexus christifidelibus centum dierum indulgentiae.
1783, 31 Jan., Romae. Ex Aedibus Sacrae Congr. De Propaganda Fide a Pio VI, devote visitantibus ecclesiam Berdiczoviensem Carm. Discal. in festivitate B.V.M. ad Nives in perpetuum  plenaria indulgentia.
1783, 22 Julii, Romae. Ex Aedibus Sacrae Congr. De Propaganda Fide a Pio Papa VI, omnibus et singulis utriusque sexus christifidelibus, devote visitantibus ecclesiam Berdiczov. Carm. Disc. tam septem altaria in illa existentes ad instar Basilicae vaticanae de Urbe in perpetuum plenaria indulgentia.
1784, 31 Julii, Romae. Ex Aedibus S. Congr. De Propaganda Fide a Pio Papa VI pro novendio praeparationis ad Nativitatem Domini Christi cum facultate eodem tempore celebrandi votivam solemnem de Beata Virgine Maria cum collecta de S. Joseph perpetuae indulgentiae.
1782, 17 Maii, Romae. Ex Secretaria Congr. Indulg. pro festo Desponsationis B.V.M. ac etiam pro festo B.M.V. ad Nives in ecclesia Berdicz. ad decenium plenaria indulgentia.
1783, 7 Aprilis, Romae. Ex Secretaria S. Congr. Indulg. devote visitantibus capellam publicam Berdiczov. in septem praecipuis festis B.V.M. ad decennium plenaria indulgentia.
1726, 26 Sept., Romae. A Papa Benedicto XIII visitantibus devote ecclesiam Partum Carm. Discal. in festo S. Eliae Prophetae perpetua indulgentia.
1780, 16 Junii, Romae. A Papo Pio VI devote visitantibus ecclesias Patrum Carm. Discalc. Provinciae Polonae in novem diebus antecedentibus festa, S. Teresiae, S. Joannis a Cruce, S. Joseph ac Beatae V. Mariae de Monte Carmelo centum dierum in perpetuum concessae indulgentiae.
1783, 28 Maii, Romae. A Pio Papa VI devote visitantibus ecclesias Carmelit. Discalc. in festo Dedicationis B.V. Mariae ad Nives ac dominica 3 post Epiphaniam in perpetuum plenaria indulgentia.
1784, 21 Julii, Romae. Ex aedibus S. Congr. Indulg. a Pio Papa VI devote visitantibus ecclesias, religiosorum Fratrum quam Monialium Ord. B.V.M. de Monte Carmelo Excalceatorum in Polonia, in festo S. Eliae in perpetuum plenaria indulgentia.
1784, 1 Junii, Żytomiriae. Ab Francisco Candido comite de Tęczyn Ossoliński, ep. kijov., indulgentiarum pro festo Visitationis B.V.Mariae in ecclesiam berdiczov. Carm. Discalc. admissa.

Summarium facultatum, idultorum, privilegiorum etc. PP. Carmelit. Discalceatorum conventui berdiczoviensi inservientium.

1761, IV Kalendas Junii (29.V), Romae. Sub sigillo Officii Poenitentiariae pro duobus poenitentiariis ex ordine Carmelit. Discalc. conventus berdiczoviensis uti pro domo Lauretana, cum insignibus virgae ligneae poenitentialis benigne concessae facultates.
1762, 14 Junii, Berdiczoviae. Ab Ill. Andrea Załuski ep. kijov. admissa.
1773, 20 Martii, Romae. A Papa Clemente XIV, Fratribus Carmelitis Discalceatis Berdiczoviae dicendi Salve Regina ante ultimam Evangeliam Missae facultas.
1777, 1 Martii, Romae. Dubii Fratrum Carmelitarum Discalc. Berdiczoviensium a S.R. Congr. circa celebrationem anniversariorum et missarum de Requiem resolutio.
1779, 20 Augusti, Romae. A Papa Pio VI, pro celebrandis missis in ecclesia inferiori Carmelit. Discalc. Berdiczov. pro defunctis, ac si ad altare privilegiatum celebratae fuissent indultum. Admissa eodem anno, die 1 Octobr., Żytomiriae ab Officio Gen. kijoviensi.
1779, 3 Augusti, Romae. Ex aedibus ex Congr. in missis votivis, cotidiae celebrari solitis ad altare B.V. Mariae in ecclesia berdiczoviensi Carm. Discalc. exceptis festis primae classis solemnioribus, recitandi Gloria in excelsis, facultas.
1780, 2 Aprilis, Romae. Ex aedibus S. Congr. De Propaganda Fide, per secretarium eiusdem a Papa Pio VI pro eliberatione animae celebrantibus ad altare B.V.M. in ecclesia Berdiczov. perpetuum privilegium.
1780, 5 Aprilis, Romae. A  Pio Papa VI pro addenda de S. Joseph collecta, in votivis de B.V.M. quolibet sabbatho, facultas.
1781, 5 Februarii, Romae. Ex aedibus S. Congr. de Prop. Fide pro ecclesiis tam superiori quam inferiori Patrum Carmelit. Discalc. Berdiczov. tam ipsa die commemorationis Omnium Fidelium Defunctorum, quam per octavam, missae celebratae tanti sint valoris ac si coram altaribus privilegiatis celebrantur, indultum. Admissa 1 Junii, 1781 Żytomiriae ab Officio Gen. kijov.
1781, 14 Februarii, Romae. A Pio Papa VI cantandi votivam unam de S. Cruce, feriis sextis, exceptis duplicibus primae et secundae classis, tum festis de praecepto, facultas.
1782, 17 Februarii, Romae. Ex aedibus S. Congr. de Propag. Fide, pro elevatione festivitatis B.V.M. ad Nives, ex ritu duplici, in ritum primae classis in ecclesia berdiczoviensi Carm. Discalc., indultum.
1782, 17 Sept., Romae. Ex aedibus S. Congr. de Propag. Fide a Papa Pio VI, cantandi missas de Requiem in festo duplicibus minoribus pro fratribus ac sororibus Confraternitatum, in ecclesia berdiczoviensi Carmelit. Discalc. reperibilium, facultas.
1782, 19 Novembris, Romae. In capella publica sub titulo S. Joannis Baptistae murata, extra civitatem ad plagam septentrionalem in loco Piaski dicto, sub regimine Patrum Carmelit. Discalc. conventus berdiczoviesis existentium, pro eliberationae animae, privilegium. Admissa Żytomiriae, die 30 Januarii 1783, ab Off. Gen. kijov.
1783, 13 Aprilis, Romae. Ex aedibus S. Congr. de Propag. Fide a Pio Papa VI addendi collectam, in festis duplicibus de S. de quo celebratur votiva, ut ad altare S. Thaddaei Ap. feria 2-da, ad altare S. Antonii feria 3-tia, ad altare S. Joseph feria 4-ta, ac aliis diebus ad altare S. Joannis Nepomuceni feria 5-ta, ad altare S. Vincentii Ferrerii feria 6-ta, ad altare S. Theclae et S. Teresiae sabbatho, facultas.
1746, 23 Maii, Żytomiriae. Ab Ill-mo Officio Gen. kijov. pro coemeterio et capella erigenda Fratribus Carmelitis Disc. conventus berdiczoviensis instrumentum.
1785, 15 Martii, Żytomiriae. Ab Officio Gen. kijoviensi facultatum a Benedicto XIV P.M.
1745, anno die 18 Augusti Romae, procuratarum, scilicet: benedictionis Papalis, per Patres Carmelitas Discalceatos in ecclesia berdiczoviensi festis solemnioribus, tum celebrandae missae alterius privatae feria 5-ta Coenae Domini ad tempus prioratus P. Baltassari, admissa.
1774, 10 Januarii, Romae. Celebrandi officii et missae de BVM de Monte Carmelo in dominica immediata post festum Commemorationis BV. Mariae de Monte Carmelo a Papa Clemente XIV, facultas.
1785, 16 Decembris, Romae. A Sacra Poenitentiaria Religiosis Patribus Ordinis Carmelit. Disc. conventus berdiczoviensis concessarum facultatum ad quinquenium prorogatio.
1785, 17 Martii, Żytomiriae. Ab Officiali Generali kijoviensi, religiosis Patribus Carmelit. Discalc. ad annum concessae, atque ab eodem officio ad tempus visitationis generalis facultas.
1768, 17 Sept., Romae. Pro translatione festi S. Joseph ex quavis feria maioris hebdomadae in feriam tertiam post dominicam in Albis Patribus Carmelitis Discalceatis in Polonia, indultum.
1770, 11 Augusti, Romae. SRC celebrandi votivam de S. Joseph singulis feriis quartis Patribus Carmelitis Discalceatis Provinciae Polonae, facultas.
1738, 9 Decembris, Romae. Decretum a Clemente XII ut in omnibus ecclesiis et oratoriis tam erectis quam erigendis Carmelitarum Disclaceatorum altare privilegiatum per loci ordinarium respectivum designandum.
1780, 22 Martii, Romae. Indultum a Pio Papa VI pro translatione festi S. Mariae Magdalenae de Pazzis ac indulgentiarum huic festo annexarum.

Uwierzytelnione kopie dokumentów powyższych i innych – sporządzone przez Michała Pałuckiego, wizytatora generalnego kijowskiego w 1786 roku – znajdują się w księdze: AKB 2, Opis kościoła i klasztoru karmelitów bosych w Berdyczowie, k. 63-90. Wszystkich kopii dokumentów jest 52. Wyżej wymienione dyplomy stanowiły bogaty zasób archiwum klasztoru berdyczowskiego. Są to indulty kościelne. Klasztor uzyskał nadto również przywileje królewskie. Ze znanych dokumentów wynika, że w XVII wieku konwent posiadał przywilej Jana Kazimierza, króla Polski, na wolny wrąb do lasów żytomierskich. Z XVIII wieku dochowała się uwierzytelniona kopia dokumentu Augusta III, króla Polski, zezwalającego na założenie drukarni w klasztorze Karmelitów Bosych w Berdyczowie, z tytułem „uprzywilejowanej drukarni królewskiej”. Dokument ten wydany był w Warszawie, dnia 14 stycznia 1758 roku. Oryginał na pergaminie, z pieczęcią królewską w puszce blaszanej, na sznurze jedwabnym, koloru karmazynowego, oblatowano w grodzie kijowskim dnia 3 czerwca 1758 roku.

W księdze wizyty kościoła i klasztoru berdyczowskiego z roku 1841, na kartach 12-15 znajduje się „Opisanie dokumentów stanowiących fundusze i obligi wieczyste klasztoru berdyczowskiego XX. Karmelitów Bosych”. Dokumenty powyższe dzielą się na 5 fascykułów, z których 4 odnosiły się do konwentu, a piąty zawierał donacje i zapisy na rzecz bractw przy klasztorze berdyczowskim. Fascykuł I obejmował najstarsze zapisy z XVII wieku. Dla scalenia zasobu archiwalnego podajemy regestr wymienionych tam dokumentów.

1630, 19 lipca w Lublinie. Donacja wsi Skrechlówki przez Jana Tyszkiewicza.
1630, 10 listopada w Cudnowie. Zatwierdzenie tego funduszu przez Bogusława Radoszewskiego, bpa  kijowskiego.
1643, 10 września. Ograniczenie wsi Skrechlówki przez Mikołaja Potockiego.
1647, 30 października. Donacja wsi Skomorochy przez Seweryna Potockiego.
1647, 28 listopada. Zapis 3.000 rubli sr. przez Potockiego.
1649, 1 października. Krystyna Jelcowa z Tyszkiewiczów testamentem leguje klasztorowi sumę 73.000 zł.
1780, 7 lipca. Akt tradycyjny na sumę 21.885 rubli sr. na mieście Berdyczowie.

Fascykuł II

1647, 11 kwietnia. Zapis 3.000 zł przez Janusza Tyszkiewicza na mocy testamentu Beleckich.
1680, sabbatho ante fest. S. Martini (9.XI), Leopoli. Zapis na sumę 10.200 zł od Jana Sławęckiego.
1751, 28 lutego. Donacja jurydyki w Berdyczowie oraz placu na kaplicę po drugiej stronie tej jurydyki, od księżnej Barbary z Zawiszów Radziwiłłowej.
1756, 17 lipca. Zapis sumy 10.000 zł od księcia Antoniego Lubomirskiego.
1761, 1 paźdz. Zapis na sumę 2.000 zł  od Stanisława Lubomirskiego.
1765, 3 kwietnia. Zapis na sumę 18.000 zł  od Stanisława Krynickiego.
1797, 15 września. Zapis na sumę 3.000 zł od Bohdanowicza.

Fascykuł III

1754, 22 lutego. Zapis na sumę 4.000 zł od Nikodema Woronicza, kaszt.
1777, 20 kwietnia. Zapis na sumę 8.000 zł od Piotra Ożarowskiego.
1779, 11 maja. Zapis na sumę 6.000 zł Antoniego Bonawentury Konopackiego.
1780, 2 lutego. Skrypt na sumę 2.000 zł od Macieja Nieborowskiego.
1780, 24 grudnia. Skrypt na sumę 5.000 zł od Kajetana Rozniatowskiego.
1786, 13 stycznia. Zapis na sumę 1.000 zł od Wojciecha i Ludwiki z Ciąglińskich Jezliczków.
1789, 12 grudnia. Skrypt na sumę 25.000 zł wypożyczoną od klasztoru przez Jana Chojeckiego.
1793, 5 paźdz. w Żytomierzu. Testament Kazimierza Ilnicza z zapisem 5.000 zł dla klasztoru.
1838, 23 września. Bilet z petersburskiego banku cesarskiego na wniesioną tam dla pobierania procentu sumę 10.000 zł z funduszu śp. Tadeusza Buszczyńskiego.

Fascykuły IV

1714, 26 stycznia. Zapis na sumę 1.000 zł. od Franciszka Borzęckiego.
1750, 23 marca. Zapis na sumę 1.000 zł od Łukasza Malinowskiego.
1758, 25 października. Zapis na sumę 2.000 zł od Wawrzyńca Pruszczyńskiego.
1760, 3 marca. Zapis na sumę 6.000 zł od Antoniego Józefa Bedły-Zwolińskiego.
1761, 16 września. Zapis na sumę 2.400 i 1.000 zł od Franciszka Kazimierza Chojeckiego.
1767, 26 marca. Zapis z odebranej sumy 5.000 zł od Teofili Strebelowej.
1762, 4 lutego. Kopia zapisu ewikcjonalnego na sumę 1.000 zł od Jakuba Chojeńskiego.
1772, 14 kwietnia. Stanisław Baczyński przekazuje klasztorowi bibliotekę.
1782, 23 marca, Warszawa. Pozwolenie od Stanisława Augusta, króla polskiego, na wolny wrąb do lasów żytomierskich. Oblata w grodzie żytomierskim 10 lipca 1782 r.
1804. Skrypt od Jana Lisowskiego na wziętą na ewikcję sumę 3.000 zł. Oblata 20 maja 1805 r.
1808, 4 sierpnia. Skrypt od Józefa Dąbrowskiego na wypożyczoną sumę 9.000 zł na ewikcję.
1825, 21 marca. Skrypt Małachowskiego na sumę 5.000 zł przeniesioną z Wielednik.
1841, 3 sierpnia. Bilet na sumę 150 rubli sr. zapisaną przez Katarzynę Wybranowską.

Fascykuł V

Fascykuł zawiera zapisy i skrypty na sumy funduszowe dla bractw przy kościele berdyczowskim. Obejmuje 16 zapisów i dwa skrypty. Wyszczególnienie tych sum znajduje się w opisie treści kopiariusza AKB 2.

Na podstawie wyżej wymienionych źródeł zebraliśmy wszystkie dokumenty archiwum klasztoru berdyczowskiego do 1841 roku. Nie posiadamy, niestety, wykazów inwentarzy ksiąg archiwalnych klasztoru. Tych zaś musiało być wiele. Interesujący i wartościowy musiał być dział wydawnictwa i drukarni berdyczowskiej oraz dział dokumentacji szkół przyklasztornych. Spośród rękopisów archiwalnych dochował się do naszych czasów tylko wykaz urzędowych ksiąg brackich. Oto one:

1. „Księga sesji y elekcji Bractwa SS. Trójcy, in folio z trzech liber papieru złożona, w skórę czerwoną oprawna z klauzurkami srebrnymi, zaczynająca się 13 Junii a. 1745.
2. Xięga percept y expens Bractwa SS. Trójcy, in folio z trzech liber papieru złożona, w skórę czerwoną oprawna, zaczynająca się dnia 18 stycznia r. 1750.
3. Księga Album Confraternitatis in folio z trzech liber papieru złożona, w skórę czerwoną oprawna z klauzurkami mosiężnymi, zaczynająca się roku 1751.
4. Księga sessji y elekcji Szkaplerza Matki Boskiey y św. Józefa Oblubieńca, in folio, z trzech liber papieru złożona, w skórę czerwoną oprawna, z klauzurkami srebrnymi, zaczynająca się die 2-da 9bris a. 1732.
5. Księga percept y expens Bractwa Szkaplerza Matki Boskiey y św. Józefa, in folio z 4 liber papieru złożona, w skórę zieloną oprawna, z klauzurkami mosiężnymi, zaczynająca się 23 lutego 1749.
6. Księga Album Confraternitatis Scapularis Beatissimae V. Mariae iest złączona z księgą Album Confraternitatis SS. Trinitatis, w Jedneyże oprawie i zaczynająca się w 1751 r.
7. Księga sessji, elekcyi, percept i expens Bractwa św. Tekli P.M., in folio z dwóch liber papieru złożona, w skórę marmoryzowaną oprawna, zaczynająca się dnia 10 marca 1765 r.
8. Księga Album Confraternitatis S. Theclae, in folio z dwóch liber papieru złożona, w skórę marmoryzowaną oprawna, zaczynająca się die 29 Sept. a. 1765.
9. Księga sesyi z jedney strony, z drugiej percept y expens, in folio z trzech liber papieru złożona, w skórę marmoryzowaną oprawna, zaczynająca się 16 Maii 1762, Bractwa św. Jana Nepomucena.
10. Księga Album Confraternitatis S. Joannis Nepomuceni, in folio z trzech liber papieru złożona, w skórę marmoryzowaną oprawna, zaczynająca się dnia 16 maja 1762.
11. Xięga sesyi elekcyi z jednej strony, a z drugiej percept y expens Bractwa św. Tadeusza Apostoła, in folio z trzech liber papieru złożona, w skórę czerwoną oprawna, zaczynająca się dnia 16 lipca 1763 r.
12. Xięga – Album Confraternitatis S. Thadaaei Apli, in folio z trzech liber papieru złożona, w skórę czerowną oprawna, poczynająca się dnia 16 Julii a. 1763.
13. Xięga sesyi y elekcyi z jednej strony, z drugiej percepty y expensy Bractwa Dobrej Śmierci, in folio z 3-ech liber papieru złożona, w skórę czerowną oprawna, zaczynająca się dnia 19 Martii 1763.
14. Xięga – Album Confraternitatis Bonae Mortis, in folio z czterech liber papieru złożona, w skórę czerwoną oprawna, z klauzurkami mosiężnymi, zaczynająca się die 19 Martii r. 1763.
15. Xięga – Album Confraternitatis Scapularis Beatissimae Virginis Mariae et S. Joseph in folio, w srebro oprawna y w axamit zielony, zaczynająca się a. 1751”.

Na tym kończą się wiadomości o zasobie archiwum klasztoru berdyczowskiego. Przytoczone wykazy świadczą o rozmiarach i liczebności tego zasobu. Niestety, zawieruchy wojenne i tragiczne losy polityczne kraju zniszczyły cenne świadectwa naszej wiary i polskości na wschodnich rubieżach Ojczyzny. Z oryginalnych archiwaliów w obecnym zasobie zespołu berdyczowskiego znajdują się jedynie: Dekret kapituły bazyliki św. Piotra w Rzymie na ukoronowanie cudownego obrazu Matki Bożej Berdyczowskiej z dnia 28 stycznia 1753 roku (dypl. 15), oraz 4 rękopisy archiwalne wyszczególnione w zasobie archiwum.

Księgi pod sygn. AKB 1, 2, 4 pochodzą z Berdyczowa. Prawdopodobnie jakimś szczęśliwym trafem dostały się do prywatnej biblioteki Franciszka Symona arcybiskupa mochilewskiego, który wracając przywiózł je wraz z całym księgozbiorem do Krakowa. Pod koniec życia, jako proboszcz kościoła Mariackiego, przekazał swą bibliotekę na Wawel. W roku 1960 autor odnalazł wymienione wyżej księgi wśród nie zinwentaryzowanych rękopisów biblioteki na Wawelu. Ksiądz dr Kazimierz Figlewicz, prałat i kustosz katedry wawelskiej, wspaniałomyślnie ofiarował je do archiwum Prowincji jako własność Zakonu.

Archiwum berdyczowskie pozostało w klasztorze aż do 1925 roku. Kiedy ojciec Bronisław Jarosiński wracał z Berdyczowa do Polski, oddał do przechowania w prywatne ręce stos kronik klasztornych. Po zabraniu klasztoru w 1925 roku Radziecka Akademia Nauk w celu zbadania i zabezpieczenia zbiorów archiwalnych wydelegowała specjalną komisję („Losy klasztoru karmelickiego w Berdyczowie”, Kurier Warszawski, 19 grudnia 1925 roku). Dalszych losów archiwum nie znamy.

Benignus Wanat OCD